Haber Kaynaklarının Gizliliğinin Hukuksal Boyutu

Legal Dimension of Confidentiality of Journalistic Sources

Aras TÜRAY

Haber kaynaklarının gizliliği güvencesi, basın özgürlüğünün ve buna bağlı olarak haber verme görevinin bir güvencesi, ayrılmaz bir parçası niteliğindedir. Bununla birlikte Türk hukuk uygulamasında sorunlu bir konu olan haber kaynaklarının gizliliği yeterince çalışılmış bir konu değildir. Bu nedenle konuyla ilgili bir çalışma yapılması önem taşımaktadır. Çalışmamızın ilk kısmında konuyla ilişkili kavramlar ve haber kaynaklarının gizliliği güvencesinin teorik boyutu incelenmiştir. İkinci kısmında ise insan haklarıyla bağlantılı olarak uluslararası hukuk boyutu ele alınmıştır. Son kısımda haber kaynaklarının gizliliği bakımından Türk hukukundaki normlar analiz edilmiştir. Bu noktada özellikle adli ve önleme amaçlı koruma tedbirleri ve tanıklıktan çekinme kurumu üzerinde durulmuştur.

Basın, Basın Özgürlüğü, Gazeteci, Haber, Haber Kaynağı, Haber Kaynaklarının Gizliliği, Haber Kaynaklarının Korunması, İfade Özgürlüğü.

The confidentiality of journalistic sources is a substantial part and assurance of the freedom of press and the duty of reporting. Nevertheless, the confidentiality of journalistic sources, which is a problematic issue in the practice of Turkish law, is not a sufficiently studied subject. For this reason, it is crucial to conduct a study on the subject. In the first part of study, the terms on the subject and the theoretical dimension of the confidentiality of journalistic sources are explained. In the second part of study, international legal dimension is examined considering its relation with human rights. In the last part of study, articles in Turkish law, which are concerned with the confidentiality of journalistic sources were analyzed. In this point, especially the judicial and preventive protective measures and the institution of refusal to testify in case has been emphasized.

Press, Freedom of Press, Journalist, News, Journalistic Source, Confidentiality of Journalistic Sources, Protection of Journalistic Sources, Freedom of Speech.

I. Genel Olarak Haber Kaynaklarının Gizliliği

Haber kaynakların gizliliğinin bir güvence olarak korunup korunmaması gerektiği tartışılmıştır. Bir kısım yazarlar haber kaynaklarının gizliliği şeklindeki bir güvencenin var olmaması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. İlk etapta toplumsal yarar ile gazetecinin yararı arasındaki dengenin daima toplumdan yana ağır basacağı ileri sürülmüştür. Ayrıcalık biçimindeki bir güvence nedeniyle, ulusal güvenliğe ilişkin bilgileri sızdıran bir kişinin belirlenmesi ve cezalandırılması için yürütülecek sürecin engellenmesi kabul edilemez bir durum olarak nitelendirilmiştir¹ . Haber kaynaklarının gizliliği güvencesine karşı çıkan bir diğer görüş, doktorluk veya avukatlıkta olduğu gibi, kişinin mesleğini yerine getirmek bakımından belirli bir yeterliliği olduğunu gösteren herhangi bir lisans belgesinin gazetecilik bakımından gerekmediği, kişinin herhangi bir yeterliliği olmasa dahi haber toplayabileceği, bu kişilere bir ayrıcalık tanınmasının gerekmediği şeklindedir² . Haber kaynaklarının gizliliğine yönelik yaygın bir endişe ise, özellikle teknolojik gelişmelerle kimlerin “gazeteci” olarak nitelendirileceği sorunu paralelinde, güvenceden faydalanabileceklerin belirlenmesinin imkansızlığı üzerinde yoğunlaşmıştır³ . Haber yapmak amacıyla bilgi toplayan, geleneksel gazetecilerin dışındaki kişilerin de güvenceden yararlanmasına olumsuz şekilde bakılmıştır. Bu görüşe göre güvencenin belirli bir “nitelikli gazeteci” kesimi yerine çok geniş bir kitleye tanınması, güvencenin kabul edilebilirliği ve etkisini olumsuz şekilde etkileyecektir⁴ .

Haber kaynaklarının gizliliği güvencesi aleyhine görüşler olmakla birlikte, biz güvencenin ifade özgürlüğü kapsamında korunması gerektiği yönündeki görüşü benimsiyoruz. Nitekim aşağıda detaylı şekilde inceleneceği üzere uluslararası insan hakları mekanizmalarına ve doktrindeki ağırlıklı görüşe göre haber kaynaklarının gizliliği ifade özgürlüğü bakımından çok büyük bir öneme sahiptir. Bu nedenle haber kaynağının gizliliğinin ne olduğu, kapsamı ve hukuk düzlemindeki yerinin tespiti önem taşımaktadır. Bu doğrultuda öncelikle haber kaynaklarının gizliliği güvencesinin ortaya çıkmasının sebepleri, ardından da kapsamı incelenmelidir.

Medyanın en önemli görevi olan haber verme faaliyetinin düzgün bir şekilde yerine getirilebilmesi için haber kaynaklarının gizliliğinin güvenceye kavuşturulması gerekmektedir⁵ . Gerçekten de medyanın bağımsızlığı ve fonksiyonelliği, bireylerden medyaya ve medyadan da bireylere bilginin serbestçe akışının sağlanmasına bağlıdır⁶ . Bu sebeple habercilerin, habere ulaşmakta farklı yöntemlerden ve kaynaklardan faydalanabilmesi gerekmektedir. Böylece hem çok seslilik sağlanabilecek hem de haberi yapan kişi aslında kendi kendine ulaşamayacağı bilgilere, haber kaynakları sayesinde erişebilecektir⁷ . Haber kaynaklarının gizliliğinin bulunmaması halinde kamusal meselelere ilişkin bilgilere sahip olan kaynaklar, medya kuruluş ve mensuplarıyla bildiklerini paylaşmaktan kaçınabilecekler ve bu durum da medyanın kamunun bekçiliği vazifesinin aksamasına yol açacaktır⁸ . Her ne kadar gazetecilik etiği bakımından kaynağı belirsiz bilgilere nazaran, kaynağı belirli olan bilgileri tercih etme eğilimi mevcutsa da⁹ , kaynağın gizlenmesi gereken durumlarda aktarılan bilgilerden de habercilik faaliyeti sırasında faydalanılması gerekebilmektedir. Gerçekten de bazen bilgi sahibi olan kişiler, bu bilgiye sahip olduklarının farkına varılmasıyla veya bilgilere sahip olduğunun bilinmesine karşın bu bilgileri paylaştığının belirlenmesi halinde sorun yaşayacağını düşünebilmektedir. Örneğin bir suç örgütüne mensup kişinin örgütsel faaliyetlerle veya kamu görevlisinin, kamusal makamlardaki yozlaşmayla ilgili bildiklerini paylaşması, kaynakların çeşitli sorunlar yaşamasına sebep olabilecektir. Bu sorunlar kişilerin fiziksel güvenliğine ilişkin olabileceği gibi, iş yaşamına¹⁰ ilişkin de olabilecektir. Bunun sonucu olarak da haberin temelini oluşturan bilgi, aslında bu bilgiyi haber haline getiren kişiye ulaşmayacak ve bilgi de haberi yapan vasıtasıyla topluma ulaşmayacaktır. Halbuki kamuyu ilgilendiren bir haberin verilememesi, antidemokratik bir zeminin oluşumuna sebebiyet verecek ve demokrasi kültürünün beslenmesinde karşıt bir rol oynayacaktır¹¹ . Gerçekten de antidemokratik rejimlerde haber kaynakları genellikle devletin tekelindedir ve toplum çoğunlukla tek taraflı olarak resmi haber kaynaklarından çıkan bilgilerin temel oluşturduğu propaganda niteliğindeki haberlerle yönlendirilmektedir¹² . Dolayısıyla çok yönlü haberlerin topluma ulaşabilmesi bakımından haber kaynaklarının da çok sayıda olması sağlanmalıdır. Bunun yöntemi ise ilk olarak haber kaynağının gizliliğinin güvence altına alınmasıdır¹³ . Böylece hem medyanın haber verme fonksiyonu aracılığıyla kamuoyunun bekçiliği görevini yerine getirmesi hem de kamunun haber alma hakkından faydalanması ve demokratik bir toplumun zemininin oluşması sağlanabilecektir.

Haber kaynaklarının gizli olmasının temelindeki bir diğer sebep ise kaynağın statüsü ve kimliği nedeniyle gazetecinin bağımsızlığı veya mesleki imajının zedelenmesinin önüne geçilmesi olarak gösterilmiştir¹⁴ .

Haber kaynaklarının gizliliği konusunun, çoğunlukla basında haber kaynaklarının gizliliği yahut gazetecilerin haber kaynaklarının gizliliği şeklinde ifade edildiği görülebilmektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere haber kaynaklarının gizliliğinin temelinde medyanın kamuyu bilgilendirme ödevi ve kamunun da haber alma hakkı mevcuttur. Aslında güvencenin kapsamının belirlenmesinde, güvencenin ortaya çıkmasının sebepleri göz önünde bulundurulmalıdır. Bu bağlamda haber verme görevi ve haber alma hakkında rol oynayan alanlarda, haber kaynaklarının gizliliğinin bir güvence olarak tanınması gerektiği söylenebilir. Bu nedene bağlı olarak kanaatimizce güvencenin devreye gireceği alanların belirlenmesinde, güvence alanını, basın veya gazete gibi kitle iletişim araçlarının belirli bir türüyle sınırlandırmak isabetli değildir. Dolayısıyla biz haber kaynağının gizliliği terimini kullanmayı tercih ediyoruz. Kavramı basın veya gazeteyle sınırlandırmaktan ziyade medyada haber kaynaklarının gizliliği yahut kitle iletişiminde haber kaynaklarının gizliliği şeklinde adlandırmak daha isabetli olabilecektir. Bu durumda da dikkate alınması gereken kavramın, “haber” olduğunu düşünüyoruz. Söz konusu argümanın netleştirilmesi bakımından basın, gazete, gazeteci, haber gibi kavramların açıklanması gerekmektedir.