Eski Orta-Asya Türk Hukuku’nda Kurultay Müessesesi

The Institution of General Assembly in the Ancient Middle – Asian Turkish Law

Aybars PAMİR

Eski Orta-Asya Türk devletlerinde çok önemli bir kamu kurumu vardır: “Kurultaylar”. Kağandan sonra iki numaralı yönetim birimi sayılan kurultaylar hukuk kuralı konmasından sürek avlarına, savaş veya barışa karar verilmesine, yahut yeni kağan seçilmesine ya da kağanın egemenliğine sınır getirilmesine kadar pek çok konuda görev yapmışlardır. Kağanın başkanlık ettiği kurultaylara Hatun, beyler ve yabancı zümre temsilcileri katılır, herkes düşüncesini serbestçe ifade edebilir, ancak son söz hakkı kağanın sayılırdı. Kurultaylar, devletin merkez yönetiminde istişareye büyük önem verilen örnek bir çalışma ve karar alma yeri olarak kabul edilmiştir. En küçüğünden en büyüğüne kadar her türlü devlet sorununun görüşülebildiği kurultaylarda halkın yakınmaları da dinlenmekteydi. Kurultay toplantılarını “toy” adı verilen şenlik ve ziyafetler takip eder, bu etkinliklerde halktan her kesimin gelip tanışması, kaynaşması sağlanır, bu sayede budun ile devlet arasında büyük bir yakınlaşma gerçekleşirdi. Tarihte pek çok devlet yapısında rastlanmayan bu kurum, o günkü koşullara göre oldukça demokratik sayılabilecek bir uygulamanın da ip uçlarını bizlere vermektedir. Şüphesiz kurultaylar, bugün için en ideal yönetim biçimi olarak kabul edilen çağdaş demokrasilerin vazgeçilmez bir unsuru sayılan meclislerin de temelini oluşturmaktadırlar.

Kurultay, Kağan, Hatun, Orta-Asya, Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Moğollar.

There was a very important public institution in the ancient Middle – Asian Turkish States: “General Assembly”. It was the second administrating element after Kagan which made law, decided drive – hungtings or war and peace, chose the new kagan and limited the kagan’s sovereignty. General Assembly was leaded by kagan and Khatun, chief administrators of state and foreign society representatives joined the meetings. Everybody in the meetings could express his own opinion freely, but the ultimate decision belonged to the Kagan. General Assembly was considered as a great working and a making decision place where consultation was appreciated so much. In these meetings, all state problems (from the smallest to the biggest ones) were heard and ordinary people could express their complaints in front of the Assembly members. The meetings were followed by “toy” which means festival and feast. In these activities, people from different sections of the society came and joined together. Thus, a great closeness between the state and the nation was achieved. The institution of general assembly which wasn’t seen in many countries in history can be considered quite democratic according to the conditions of ancient ages. It also forms the basis of the assemblies today that are unrenouncible parts of contemporary democracies which are the most ideal administration form of today.

General Assembly, Kagan, Khatun, Middle – Asia, Huns, Gokturks, Uighurs, Mongols.

GİRİŞ

Hukuk Tarihi, incelenmeye muhtaç çok sayıda konusu olan bir Kamu Hukuku dalıdır. Özellikle eski Orta – Asya Türk devletlerinin hukuk sistemleri ile ilgili çok fazla bakir alan dikkat çekmektedir. Ancak, bu alandaki kaynakların azlığı ve mevcut kaynakların da değerlendirilmesinde yaşanan güçlükler çalışmaları zorlaştırmaktadır. Çalışmamızda, bu gibi güçlüklerin ziyadesiyle yaşandığı çok önemli bir Kamu Hukuku müessesesi olan “Kurultaylar” inceleme konusu yapılmıştır. Devlet yönetiminde hükümdardan sonra iki numaralı yönetim birimi sayılan kurultaylar, ünlü Büyük Hun İmparatoru ve Türklerin atası kabul edilen Mete Han (Oğuz Han)’dan başlayarak Orta Asya’da kurulmuş tüm Türk devletlerinde ve bu arada Türklerle çok yakın akraba oldukları bilinen Moğollar’da da uygulanmışlardır.

Çoğunlukla kağanların başkanlık ettiği kurultaylara devletin tüm önemli görevlilerinin katılması gerekmekteydi. Davetli olduğu halde kurultaya gelmemek kağana itaatsizlik ile aynı anlamdaydı. Hukuk kuralı konulmasından sürek avlarına, savaş ve barışa karar verilmesinden hükümdar seçilmesi veya hükümdarlığın onanmasına kadar pek çok konunun ele alındığı kurultaylarda tüm katılımcılar görüşlerini serbestçe ortaya koyabilirler, hatta yeri geldiğinde hükümdarın egemenlik yetkisine sınır bile getirebilirlerdi. Bu durum, bize karar alınırken Türk kağanlarının asla mutlak yetkili hükümdarlar gibi davranmadıklarını, aksine, görüş alış-verişine büyük değer verdiklerini kanıtlar. Çağdaşı pek çok devlet ve uygarlıkta rastlanmayan bu durum, aynı zamanda Orta – Asya Türk devletlerinin, bilhassa güçlü oldukları dönemlerde kağan ve beyleri arasındaki bağın ne derece güçlü bir biçimde kurulduğunu da gösterir. Öte yandan, kurultaylara halkın da çeşitli şenlikler ve ziyafetler vesilesiyle katılıyor oluşu, devletin halkıyla yakınlaşması ve kaynaşmasını kolaylaştırmıştır.

Bu anlatılanlar, Orta – Asya’da göçebe olarak yaşayan Türk kabilelerinin, bu tarz yaşamdan kaynaklanan çeşitli güçlükler karşısında güçlü bir devlet yapısı içerisinde bulunma ihtiyaçlarının bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Gerçekten, içinde yaşanılan çok güç coğrafi koşullar, Türkler arasında sıkı bir disiplin, birlik ve dayanışma duygusunu oluşturmuştur. Bu koşullar altında ortaya çıkan müesseselerden biri olan kurultaylar da, büyük kararların alınmasında tek başına hareket etme cesaretini gösteremeyen kağanlar için bir danışma mekanizması rolünü üstlenmiştir.