Sağlık Hizmeti Sunumunda Dil Engeli ve Hasta Hakkı Olarak Tercümandan Yararlanma Hakkı

Language Barriers in Health Care Service and the Right to an Interpreter as a Right of Patient

Özge YÜCEL

Çalışmamızda sağlık hizmetinde dil engelinin anlamı, sebepleri ve dilsel erişilebilirliğin sağlık hakkı ve hasta hakları bağlamındaki önemi ortaya koyulmuştur. Dil engeli hastanın sağlık çalışanlarıyla iletişim yetersizliği ile ilgilidir, başlıca sebepleri fiziksel engeller ve turizm, göç ya da dilsel azınlığa mensup olma sebebiyle kullanılan dilde yetkin olmamaktır. Dil engeliyle karşılaşan kişilere Türkiye’de yasal olarak güvence altına alınmış bir şekilde tercümana erişme hakkı tanınmadığından hastaların sağlık hizmetine erişim ve sağlıklı yaşama hakkı yanında özerklik, mahremiyet ve aydınlatılmış onam hakları ihlal edilmiş olmaktadır. Konuya ilişkin öneriler, uluslararası sözleşmeler ile farklı ülkelerdeki düzenlemelerin incelemesi ile ulaşılan bilgiler ışığında ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Dil Engeli, Tercüman, Mahremiyet, Özerklik, Aydınlatılmış Onam, Vücut Bütünlüğü, Sağlık Hakkı, Hasta Hakları, Dilsel Erişilebilirlik, Ayrımcılık.

In this paper, meaning of language barriers in health care, significance of linguistic accessibility in terms of right to health and rights of patients are discussed. Language barriers are relevant to inability to communicate with health professionals. Physical disabilities, migration, belonging to linguistic minorities or tourism consists main reasons of language barriers. In Turkey, since there is no legal guarantee for the right to an interpreter, right to access health care, right to health, also right to privacy, autonomy, informed consent have been violated. Recommendations about this subject are suggested by analyzing international conventions and domestic regulations in various countries.

Language Barriers, Interpreter, Privacy, Autonomy, Informed Consent, Physical Integrity, Right to Health, Rights of Patients, Linguistic Accessibility, Discrimination.

I. Sağlık Hizmeti Sunumunda Dil Engelinin Anlamı ve Nedenleri

Dil engeli, İngilizce literatürde geçen “language barriers” kavramına denk düşmektedir.¹ Dilbilimciler, dil yeterliliği ile iletişim yeterliliğinin birbirinden farklı olduğuna işaret ederek iletişim yeterliliğinin dilbilimi açısından doğru kurulmuş ifadeler arasından kendi durumuna uygun düşen ve belirli bir durumdaki sosyal normları yansıtabilen ifadeyi seçebilme yeteneğini gerektirdiğini belirtmektedir.² İletişim yeterliliğine sahip olmayan kişilerin sıklıkla literatürde kullanıldığı şekliyle dil engeliyle karşılaştığı görülmektedir. Bunun aşağıda ele alınacağı gibi farklı sebepleri bulunmaktadır. Avrupa Hasta Hakları Şartının 5’inci maddesinde kullanılan, “hastanın dilsel özellikleri” ifadesi,³ tüm iletişim engellerini kapsaması bakımından isabetlidir, ancak soruna yeterince vurgu yapmaması sebebiyle çalışmamızda dil engeli ve dilsel erişilebilirlik kavramları kullanılacaktır. Dil engelinin tıbbi hizmet sunumundaki anlamı sağlık hizmetlerinde meydana getirdiği eşitsizliktir.⁴ Sağlık eşitsizliğinden zarar gören bireyler için özel önlemlere başvurulmaması, onlar aleyhine ayırımcılık sonucunu doğurabilmektedir. Dilsel erişilebilirlik bu ayırımcılığın önlenmesi ve ortadan kaldırılması için alınacak önlemlerde izlenecek hedefi ortaya koymak üzere ileri sürdüğümüz bir kavramdır. Bununla, sağlık hakkına ilişkin BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesinin 14 no.lu Genel Yorumunda açıklanan ölçütlerden erişilebilirlik ölçütüne gönderme yapılmaktadır. Çalışmamızda, özellikle tercümandan yararlanma hakkı üzerinde durulmakla birlikte, farklı medya araçları yoluyla her tür bilgi metnine ulaşma hakkı da dilsel erişilebilirliğin kapsamındadır.

Dil engelinin haklara etkilerini aşağıda incelemeye geçmeden önce, tıbbın uygulanmasında fiili olarak hangi aksaklıklara ve sorunlara yol açtığına ve böylelikle haklarla ilişkisinden önce meydana getirdiği ilk sonuçlara göz atmakta yarar bulunmaktadır. Bu sorunları beş kategoride topladığımızda bunlar; tıbbi bakım hizmetine başvurulamaması veya önleyici hizmetlerin verilememesi⁵, hastanın külfetlerini yerine getirememesi, tıbbi hatalı uygulamalar, gereksiz müdahaleler ve hasta psikolojisine etkileri⁶ şeklinde sıralanabilir. Bu kategorilere giren sorunlar⁷ Tablo-1’de sıralanmaktadır.

Tablo-1: Dil Engelinin Hasta-Hekim İlişkisinde Yarattığı Sorunlar