Uluslararası Ticaret Hukuku ve Uluslararası Yatırım Hukuku Etkileşimi: Devletin Sağlık Sebebiyle Düzenleme Getirme Hakkı

International Trade Law and International Investment Law Interaction: State’s Right to Regulate on Health Reasons

Pınar KARACAN

Uluslararası ticaret hukuku ve uluslararası yatırım hukuku ayrı olarak doğmuş ve gelişmiş olsa bile birbiriyle etkileşim halinde olan aslında iç içe geçmiş iki hukuk sistemidir. Dolayısıyla ulusal düzenlemelerin iki sistem içinde de sonuçları vardır. Bununla birlikte doktrinde yeterli çalışma bulunmamaktadır. Ulusal düzenlemeler açısından, iki sistemin aynı anda değerlendirilmediği durumda, devletin uluslararası sorumluluğu doğacağından, söz konusu etkileşimin ulusal düzenlemeler üzerindeki etkisi önemli hale gelmektedir. Bu çalışma, doktrindeki söz konusu boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Çalışma, devletin sağlık sebebiyle düzenleyici işlemler yapması konusu sınırları içinde uluslararası ticaret ve uluslararası yatırım hukuku arasındaki etkileşim tartışılacaktır.

Uluslararası Ticaret Hukuku, Uluslararası Yatırım Hukuku, Devletin Düzenleme Hakkı, İnsan Sağlığı, Dünya Sağlık Örgütü.

International trade law and international investment law although developed separately have affected each other and there is interaction between the systems. Hence national regulations will have consequences in both systems. Once a national legislation is adopted if the two systems are not taken into consideration the State might have international responsibility. Contrary to the importance of the topic there are not enough studies in the area. This paper aims to fill this gap. The scope of the paper will be limited to the interaction between international trade law and international investment law on state’s right to regulate based on health reasons.

International Trade Law, International Investment Law, Right to Regulate, Human Health, World Health Organization.

GİRİŞ

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ-World Health Organization-WTO) insan sağlığı üzerine birçok çalışma yapmaktadır. Bu çalışmalar devletlere ulusal düzenlemelerinde değişiklik yapma hususunda uluslararası yükümlülük getirmektedir. Çalışmada ele alınacağı üzere DSÖ’nün özellikle obezite ve sigara tüketimi konusunda çalışmaları bulunmaktadır. Özellikle Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Önlenmesi ve Kontrolüne İlişkin Eylem Planı (Global Action Plan for the Prevention and Control of NCDs) ve Tütün Kontrolü Çerçeve Antlaşması (Framework Convention on Tobacco Control-FCTC) önemlidir ve çalışmada ele alınacaktır.¹ DSÖ’nün düzenlemelerinin kimisi antlaşmayı onaylayanlar açısından bağlayıcı, bazıları ise düzenlemenin niteliği gereği devletler açısından sadece tavsiye niteliğindedir. Ancak uluslararası alanda devletin başka antlaşmalardan kaynaklanan yükümlülükleri bulunabileceği için bazen DSÖ yükümlülükleri devletin sorumluluğunu doğurabilecektir.

Günümüzde devletler hem DSÖ yükümlülüklerinden dolayı hem de devletin düzenleme getirme yetkisi gereği insan sağlığını korumak amacıyla birçok ulusal düzenleme getirmektedir. Örneğin; yakın zamanda İngiltere’de obezite ile mücadele amacıyla şekere ek vergi getirilmesi konusunu tartışılmaya başlanmıştır, yine birkaç yıl önce ülkemizde okul kantinlerinde bazı gıdaların satışının yasaklanmasına ilişkin düzenlemeler getirilmiştir.² Benzer şekilde Avustralya’nın sağlık sebebiyle sigara paketlerinin yalın paketlenmesine³ ilişkin getirdiği sınırlamalar, bunun üzerine yatırımcı Philip Morris (PM)’in açtığı davalar uluslararası yatırım hukuku açısından çok tartışılmıştır. Devletler ulusal sağlık sebebiyle getirdikleri düzenlemeleri devletin düzenleme yapma yetkisine dayanarak kabul etmiş olabileceği gibi taraf oldukları uluslararası yükümlülükler sebebiyle de ilgili düzenlemeleri getirmiş olabilirler.

Çalışmada devletin insan sağlığını koruma düşüncesi ile getirdiği düzenlemelerin uluslararası sorumluluk doğurup doğurmayacağı konusu ele alınacaktır. Çalışma aynı zamanda uluslararası ticaret hukuku ve uluslararası yatırım hukuku arasındaki etkileşimi de göstermeyi amaçlamaktadır. Konu devletin insan sağlığını koruma düşüncesi ile getirdiği düzenlemelerin uluslararası sorumluluk doğurmasını iki sistem açısından incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada ele alınacağı üzere devlet tarafından getirilen düzenlemeler aynı anda birden fazla hukuk sistemini etkileyebilir. Örneğin; insan sağlığını korumaya yönelik getirilen ulusal düzenlemeler hem uluslararası ticaret hukuku, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) (World Trade Organization-WTO) kuralları çerçevesinde, hem de uluslararası yatırım hukuku açısından sorumluluk doğurabilecektir. Devletler taraf oldukları antlaşmalardan dolayı, örneğin Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT), Hizmet Ticareti Genel Antlaşması (General Agreement on Trade in Services-GATS), Ticaretle Bağlantı Fikri Mülkiyet Hakları Antlaşması (The Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights-TRIPS) ya da taraf oldukları birçok iki taraflı yatırım antlaşması gereği yükümlülük altına girmişlerdir. Ayrı sistem olan uluslararası ticaret hukuku ve uluslararası yatırım hukuku aslında birbirini etkilemekte, bazen getirilen ulusal düzenleme karşısında benzer sonuçlar doğmakta bazen de farklı düzenlemeler sadece bir sistemde uluslararası sorumluluğa sebep olmaktadır. Bazen getirilen ulusal düzenleme iki sistemi birden etkileyebileceği ve sonuç doğurabileceği gibi bazen de düzenleme bir sisteme göre uygun olup, diğer sisteme göre aykırılık teşkil edebilmektedir. Uluslararası ticaret hukuku ve uluslararası yatırım hukuku birbirinden bağımsız değildir; hatta çalışmada tartışılacağı üzere aralarında etkileşim hatta yakınlaşma (convergence) vardır.⁴