Trips Antlaşması’ndan Kaynaklanan İhtilâfların Çözümü

Settlement of Disputes Arising From Trips Agreement

Barış MESCİ

1995 yılından itibaren faaliyet göstermekte olan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), dünya ticaretinin kurallarını koyan kurum olarak milletlerarası ticarette çok önemli bir rol oynamaktadır. Bu rol, sadece kural koymakla sınırlı olmayıp aynı zamanda bu kuralların tatbikinin denetlenmesini de içermektedir.

DTÖ’yü kuran antlaşmanın eklerinden biri olan Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights [Fikri Mülkiyet Haklarının Ticari Niteliklerine İlişkin Antlaşma (kısaca TRIPS Antlaşması)] ile fikri mülkiyet haklarının korunması da DTÖ çatısı altına alınmıştır. Gerek DTÖ Kurucu Antlaşması gerek DTÖ’nün ekini teşkil eden diğer antlaşmalar bakımından olduğu gibi, TRIPS Antlaşması’ndan kaynaklanan uyuşmazlıklar da DTÖ’nün kendine özgü uyuşmazlık çözüm mekanizması içinde görülecektir.

Çalışmamızın ilk kısmında TRIPS Antlaşması ve DTÖ uyuşmazlık çözüm mekanizması hakkında genel bilgiler verildikten sonra mekanizmanın ve özellikle panel aşamasının işleyiş süreci açıklanacaktır. Ardından, günümüze kadar cereyan eden TRIPS Antlaşması’na ilişkin DTÖ uyuşmazlıkları ana hatlarıyla ele alınacaktır.

Dünya Ticaret Örgütü, TRIPS Antlaşması, Üye Devlet, Fikrî Mülkiyet, Uyuşmazlık, Uyuşmazlıkların Halli Organı, İstişare, Panel, Temyiz Organı, Tazminat, İmtiyazların Askıya Alınması.

Since its foundation in 1995, World Trade Organization (WTO) has been playing a very important role in international trade as being the Institution making the rules of world trade. This role is not confined to rule making, it also involves the inspection of the application of those rules.

Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS) is Annex 1C of the  and it ensures the protection of intellectual property rights. Like other WTO agreements, the disputes arising from TRIPS Agreement are subject to the distinctive dispute settlement mechanism of the WTO.

In this paper, firstly, we will give general information on TRIPS Agreement and the WTO dispute settlement mechanism. Afterwards, the working process of the mechanism, particularly panel process will be explained. Finally, we will briefly mention all the TRIPS disputes arised so far.

World Trade Organization, TRIPS Agreement, Member State, Intellectual Property, Dispute, Dispute Settlement Body, Consultations, Panel, Appellate Body, Compensation, Suspension of Concessions.

Eylül 1986’da Uruguay, Punta del Este’de başlayan, çok taraflı ticaret müzakerelerinin [General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) - Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması müzakereleri] sekizincisi olan Uruguay Müzakereleri sonunda imzalanan antlaşmalardan biri de TRIPS Antlaşması’dır¹. Dünya Ticaret Örgütü’nü kuran antlaşmanın 1C ekinde yer alan ve DTÖ’nün ayrılmaz bir parçasını teşkil eden TRIPS Antlaşması, DTÖ Kuruluş Antlaşması m.2/f.2 uyarınca DTÖ üyesi tüm devletleri bağlamaktadır. TRIPS Antlaşması; fikri mülkiyet haklarının korunması ve uygulanmasında genişleyen ve çeşitlenen standartların mevcudiyeti ve taklit ürün ticaretini hüküm altına alan çok taraflı kuralların yokluğu karşısında, uluslararası ekonomik ilişkilerde oluşan gerilime ve bu gerilimle baş edebilecek kurallara duyulan ihtiyaca dikkat çekmekte, temel GATT prensiplerinin ve mevcut fikri mülkiyet antlaşmalarının uygulanabilirliğini ve ayrıca etkin bir koruma mekanizması sağlamayı amaçlamaktadır².

TRIPS Antlaşması, niteliği ve koruduğu menfaat bakımından diğer DTÖ antlaşmalarından farklılık arz etmektedir. Uluslararası ticaretin önündeki yasal engelleri ve ticarete zarar veren uygulamaları azaltmayı hedefleyen diğer DTÖ Antlaşmalarından farklı olarak TRIPS Antlaşması, Üyelerin kendi sınırları içerisinde fikri mülkiyet haklarını nasıl koruyacaklarına dair yükümlülükler getirmektedir³. TRIPS Antlaşması’nın bir diğer farkı da, küresel düzeyde Üyelerin refah seviyesini yükseltmekten ziyade, fikri mülkiyet haklarına ilişkin düzenlemelerin uyumlaştırılmasını sağlamaya yönelmiş kurallar ihtiva ediyor olmasıdır⁴. Fikri mülkiyet haklarının, esasen mamul ticareti için tesis edilmiş olan GATT’a ilişkin müzakerelere konu edilmesi, başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin fikri haklar konusunda dünya genelinde yaptırım gücü yüksek bir araç geliştirme kaygısı ve ısrarı neticesinde gerçekleşmiştir⁵. Fikri mülkiyet hakları ve bunların korunması konusu, gelişmiş devletlerin dünya ticaretindeki üstünlüklerini yitirmemeleri açısından önem arz etmekteydi. ABD Sınaî Rekabet Komisyonu’nun 1985 yılında vermiş olduğu raporda yer alan ifadeler bu önemi ortaya koymaktadır: “Gelecekte rekabet gücümüzün sürmesi açısından muazzam sonuçlar doğuracak olan ve hızla büyüyen ileri teknoloji piyasalarında, ABD’nin konumunu kaybetmesini önlemek için teknolojiyi yaratmamız, uygulamamız ve korumamız gerekmektedir.”⁶ ABD Ticaret Temsilcisi’nin TRIPS’e ilişkin şu sözleri de dikkat çekicidir: “TRIPS’e ilişkin müzakereler en yüksek önceliklerimizden birine sahiptir. Bu müzakerelerde sağlanacak başarı, Round’un başarılı bir biçimde sonuçlanması açısından yaşamsaldır.”⁷ DTÖ’nün ilk 5 yılı (1995-2000) içerisinde ABD’nin 11, Avrupa Topluluğu’nun ise 5 kere TRIPS Antlaşması’na istinaden uyuşmazlık çözümüne başvurması, gelişmiş devletlerin TRIPS Antlaşması’nın uygulanması konusundaki hassasiyetlerini göstermektedir⁸. Gelişmekte olan DTÖ Üyeleri, gelişmiş ülke piyasalarına daha iyi erişim elde etme sözü karşılığında⁹ ve bir paketin (DTÖ paketinin) ayrılmaz parçası olması nedeniyle¹⁰ TRIPS Antlaşması’na onay vermişlerdir.

Az sayıda maddî kuralın bulunduğu ve ayrıntılı bir düzenleme içermeyen TRIPS Antlaşması’yla elde edilmek istenen amacın, fikrî mülkiyet haklarına ilişkin yeni bir sistem getirmekten ziyade, Bern Sözleşmesi üzerinde bazı düzeltmeler yapmak ve sözleşmenin kapsamını genişletmek olduğu ifade edilmiştir¹¹.