Tip İş Akitlerinin ve İç Yönetmeliklerin Kurulma Koşulları ve Denetimi
The Conditions of Formation and Review of Standard Employment Contracts and Internal By-Laws
Sarper SÜZEK
Günümüzde birçok işyerinde işçi ile ayrı ayrı yapılan görüşmeler sonucunda çalışma koşullarının belirlenmesi yerine, önceden işveren tarafından tek taraflı hazırlanmış genel ve yeknesak hükümlerin diğer deyişle tip iş akitlerinin karşı tarafın kabulüne sunulması yoluna gidilmektedir. Borçlar Kanununun 20 vd. hükümleri uyarınca tip iş akitlerinin ve iç yönetmeliklerin geçerli olarak kurabilmesi için işverence tek taraflı olarak önceden hazırlanmış olmaları, içerikleri konusunda sözleşmenin kurulması sırasında işçiye açıkça bilgi verilmesi ve işçinin de bu koşulları pazarlıksız kabul etmesi gerekir. Türk iş hukukunda tip iş akitleri ve iç yönetmelikler genel geçerlik denetimine, yürürlük denetimine, yorum denetimine ve içerik denetimine tabi tutulmaktadır.
Genel İşlem Koşulları, İçerik Denetimi, Freedom of Contract, Değiştirme Yasağı, Yazılmamış Sayılmaz.
Today at many workplaces, standard contracts of employment composed of general and uniform rules are preferred to the separately negotiated agreements. According to the article 20 and the following articles of the Turkish Obligations Law, in order to have valid standard contracts of employment and internal bylaws; they should be drafted by the employer unilaterally in advance, the employee should be informed expressly while concluding the contract with regard to the content of it, and the employee should accept those terms without negotiation. In Turkish employment law, standard contracts of employment and internal bylaws are subjected to the general validity control, operational control, commentary control and content control.
Standardized Terms, Content Control, Sözleşme Özgürlüğü, Prohibition of Amending, Deemed Unwritten.
Sanayileşme ile birlikte işçi-işveren ilişkileri kitlesel bir nitelik kazanmıştır.1 Sanayileşmenin yarattığı kitlesel ilişkiler çalışma yaşamına genel ve yeknesak bir yapı kazandırma zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Günümüzde birçok işyerinde her işçi ile ayrı ayrı yapılan görüşmeler sonucunda çalışma koşullarının belirlenmesi yerine, önceden işveren tarafından tek taraflı hazırlanmış genel ve yeknesak hükümlerin diğer deyişle tip iş akitlerinin (sözleşmelerinin) karşı tarafın kabulüne sunulması yoluna gidilmektedir. Böylece çalışma koşulları, işyerinin bütününde veya bir bölümünde yeknesak bir yapıya kavuşturulmaktadır.2
Tip iş akitlerinde, bu niteliği taşımayan "bireysel" iş akitlerinden farklı olarak, işçi ile işveren arasında çalışma koşulları konusunda görüş ve pazarlıkların yapılması söz konusu değildir. İşçi ya işveren tarafından önceden saptanmış koşullarla iş akdini kuracak veya sözleşmeyi yapmaktan vazgeçecektir. Bu durumda işveren tip iş akdini tek taraflı olarak düzenlerken kendi lehine koşulları empoze edebilecek, ekonomik gücünü ve bilgi yönünden üstünlüğünü kendi çıkarı doğrultusunda kullanabilecek tip iş akitleri sadece işverenlerin çıkarına hizmet eden bir hukuki kurum niteliği taşıyabilecektir. İşçinin sözleşme hükümleri konusunda pazarlık olanağı bulunmadığından, işveren bu yolla sözleşme hukukundan beklenen tüm işlevleri bertaraf edebilecektir.3
Genel iş koşulları kavramı, işverenin tek taraflı olarak önceden genel ve soyut biçimde (tip iş akdi, iç yönetmelik, personel yönetmeliği vb. isimler altında) düzenlediği kurallar bütünü yanında yine işverenin iş ilişkisi içinde tek taraflı fiili davranışlarıyla oluşan işyeri uygulamalarını ve işverenin genel vaadlerini ifade eder.4 Borçlar Kanununun 20. maddesine göre genel işlem koşulları “Bir sözleşme yapılırken düzenleyenin ileride çok sayıda benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu, sözleşme hükümleridir”.5 Borçlar Kanununun 21. maddesinin 1. fıkrası uyarınca da "Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı halkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme olanağı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır". Yasanın bu hükümlerinden de hareketle genel işlem koşullarının iş ilişkilerindeki görünümü olan genel iş koşullarını, işverenin ileride çok sayıda sözleşmede de kullanılmak amacıyla önceden tek taraflı olarak hazırladığı ve değiştirilmeden ve pazarlık yapılmadan kabul edilmek üzere işçiye sunduğu, işyerinin tümüne veya bir grup işçiye uygulanacak genel ve yeknesak sözleşme hükümleri olarak tanımlayabiliriz.
