İnsan Hakları Hukukunun uluslararası Ticaret ve Dünya Ticaret Örgütü Hukukundaki Yeri
Harun İNCEGÜL
Uluslararası ticaret ile insan hakları tartışmalarında insan haklarının konumu en önemli ve karmaşık konulardan birini teşkil eder. Uluslararası ticaret, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve insan hakları arasındaki ilişkinin etik ve ticaret arasında bir konu olduğunu söyleyebiliriz. İnsan hakları açısından ticaret ahlaki, etik, politik, sosyal ve hukuki yönleri bir arada bulundurmaktadır. Genel olarak, ticaretin işleyişine yönelik kurallar ve ticari mülahazalar ile insan haklarına saygıya ilişkin mülahazalar meselenin özünü oluşturur. Bu bağlamda Dünya Ticaret Örgütü kurallarının bizzat insan hakları ihlallerine ön ayak olduğunu düşünenler bulunduğu gibi insan haklarının ihlal edilmesinin Dünya Ticaret Örgütü kurallarının ihlali olduğunu ifade edenler de bulunmaktadır. Bununla birlikte halen insan haklarına saygıya yönelik mülahazaların pazara erişimde Dünya Ticaret Örgütü kurallarından kaçınma amacıyla kullanıldığı da iddialar arasında yer almaktadır. Ayrıca örgüte üye devletlerin ticari faaliyetleri bakımından insan haklarına ilişkin doğabilecek sonuçlardan sorumlu oldukları da kabul edilir. Tartışmaların temelinde hukuki kaygılar ağırlıklı olmasına karşın meselenin politik bir zeminde çözüme kavuşturulmasının mümkün olduğunu ve önceliğin buna verilmesi gerektiğini düşünenler de vardır.
Bu çalışmada cevap aranan soruları şu şekilde ifade edebiliriz; Uluslararası ticaret rejimi ile insan hakları hukukunun ortak özellikleri nelerdir? Dünya Ticaret Örgütü hukuku hangi alanlarda insan hakları ile uyumsuzluklara sebep olur? İnsan hakları rejimi ile Dünya Ticaret Örgütü hukuku arasındaki uyumsuzluklar nelerdir? İnsan haklarının Dünya Ticaret Örgütü reformlarındaki yeri nedir? Dünya Ticaret Örgütü hukukunun yorumlanmasında insan haklarının etkisi nedir?
Uluslararası Ticaret, Dünya Ticaret Örgütü, İnsan Hakları.
The position of the human rights is one of the most important and complex issue in the international trade and human rights debate, and the relationship between International Trade, the World Trade Organization and human rights law is an issue of ethics and trade. The human rights viewpoints of trade actions comprise a broad scene of moral, ethical, political, social and legal issues. Claims of conflicts between trade considerations and rules, on the one hand, trade considerations and rules, and on the other hand, respect for human rights, are regularly made. According to some, human rights violations are authorized or permitted by reason of WTO obligations. On the contrary, some believe and argue that violating human rights comes to mean violating of WTO rules. Nevertheless, others still intend to take advantage of human rights considirations to legitimate deviation from WTO market access rules. Concurrently, some connotate that WTO members are liable for the human rights consequences of their trade activities. Some come up with the idea that confrontation between trade and human rights previously has to be discussed in political arena.
In this study, these questions are searched for answers; What are the common features of the international trade regimes and the human rights law? Which areas of the WTO law bring about confrontations with the human rights law? What are the inconsistencies between the WTO law and the human rights regime? What is the status of the human rights in the WTO reforms? Which suggestions can be offered for the improvement of the relations between trade and human rights? What is the effect of the human rights law upon interpretation of WTO law?
International Trade, World Trade Organization, Human Rights.
GİRİŞ
İnsan haklarının uluslararası ticaret ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)’ndeki yeri son yıllarda önem verilen başat konulardan olmuştur. Çokça tartışılan insan haklarının uluslar arası ekonomik sisteme yön veren etkin aktörlerden biri olan bu örgüt hukukundaki konumu da söz konusu haklar bakımından oldukça önem taşımaktadır. DTÖ’nde insan hakları konusu tartışılırken başta örgütün ülkelere kendi sağlık standartlarını oluşturmaları konusunda engel teşkil ettiği öne sürülmüştür. Burada ülke vatandaşlarının haklarından çok ticari kaygılara öncelik verilmesi sorunun temelini oluşturmuştur. DTÖ hukuku ve uygulamalarında ve dolayısıyla uluslar arası ticaret hukukunda insan haklarına verilecek öncelik sorunun çözümünde önemli bir yere sahiptir. Söz konusu soruna ilişkin olarak tartışmaların yapılması ve tavsiyelerde bulunulmasına karşın çok fazla değerlendirilmiş olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir.
Çalışmamızda insan haklarının örgüt hukukundaki yerine, bu haklar bakımından ortaya çıkan zaaflara ve sunulan tavsiyelerin ne ölçüde başarılı olup olamadığı açıklanmaya çalışılacaktır. Ancak öncesinde örgütün tarihsel gelişiminin, yapısının ve fonksiyonlarının ve de örgüte hakim temel ilkelerin neler olduğuna yer verilerek konunun daha iyi anlaşılması amaçlanmaktadır. Sonrasında DTÖ hukuku ile insan haklarının hangi noktalarda çatışma yaşadığı ortaya konulacaktır. Sonuç bölümünde insan haklarının DTÖ’nde öncelik kazanmasının, bu haklara saygı gösterilmesinin ve bu ihtiyacın giderilmesinin öneminden bahsedilecektir.
I. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ: TARİHÇESİ, YAPISI, FONKSİYONLARI VE TEMEL İLKELER
Bağımsız yapıya sahip uluslararası kuruluşlar arasında uluslararası ticaretin yönlendirilmesinde en önemli role hak ehliyetini haiz DTÖ’nün sahip olduğunu söylemek mümkündür. Örgütün merkezi Cenevre’de yer almaktadır. Örgütün varlığında hemen her alanda olduğu gibi küreselleşmenin etkisi en önemli yere sahiptir. Bu anlamda küreselleşen ekonomik düzende küreselleşmenin en ciddi göstergesi DTÖ kabul edilir3.
