Türkiye Siyasal Rejimi’nin Genel Esasları ve Güncel Değerlendirmeler
Korkut KANADOĞLU
I. TARİHİ GELİŞMELER VE YÜRÜRLÜKTEKİ ANAYASAL DÜZEN
1982 Anayasası’nın esas biçimi parlamenter hükümet sisteminin özelliklerini taşımaktadır. Buna göre kuvvetler, başkanlık sistemindeki gibi sert bir biçimde ayrılmamıştır. Esasen Türkiye’de hükümet modeli tarihi gelişmeler ışığında ampirik olarak meydana gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1876 yılında bir sultan buyruğu ile yürürlüğe giren ilk yazılı Anayasası Kanun-u Esasi (Temel Kanun) Avrupa’daki anayasal monarşi örneklerine sıkı sıkıya bağlı idi.1 Buna rağmen Parlamento, Sultan Abdülhamid tarafından Türk-Rus savaşı gerekçesiyle dağıtılmıştır. Böylece Anayasa 1908 yılına kadar askıya alınmıştır.
Jön Türkler’in 1908 devriminin ardından Sultanın mutlak gücü zayıflatılabilmiştir.2 Bu değişimin anayasal ve yasal altyapıları ise 1909 anayasa değişiklikleri ile sağlanmıştır. Buna göre 1909 Anayasası, Abdülhamid dönemini göz önünde bulundururarak Sultanın, Parlamento’nun ilk kanadı olan Meclis-i Mebusanı, yeni seçimlerin 3 ay içinde yapılması koşuluyla feshedebilmesini öngörmekteydi. Sultan ayrıca üyeleri ayanlardan oluşan Parlamentonun ikinci kanadından da onay almak zorundaydı. Bunun dışında Sultanın mutlak veto yetkisi, geciktirici vetoya dönüştürülmüş; böylece veto yetkisi zayıflatılmıştı.3
1. Dünya Savaşı’nın galip devletlerine ve hepsinden önce Yunan işgal kuvvetlerine karşı verilen Kurtuluş Savaşı sırasında Atatürk’ün ulusal hareketi doğrultusunda Türkiye Büyük Millet Meclisi ilk defa Ankara’da toplanmıştır. Bu toplantının önemli bir ürünü ise 1921 Anayasası’dır. Bu ilk Türk Anayasası bütün devlet gücünü, Saltanat ve Halifelik varlığını korumasına rağmen tamamen demokratik meşruiyete indirgemekteydi (Egemenlik, milletindir). 29 Ekim 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi, Cumhuriyet’in kuruluşunu ilan etmiştir. Ardından Halifelik kaldırılmış ve din-devlet işleri ayrılmıştır. Yeni Devlet’in anayasal dayanağını sağlamak için 1924 yılında yeni bir Anayasa yapılmıştır.
