Roma Hukukunda “Lex” Kavramı

The Concept of “Lex” in Roman Law

İpek Sevda Söğüt

Lex, teknik olarak “kanun” anlamına gelmektedir. Ancak Latince karşılığı olarak, daha geniş şekilde “kural” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Tarafların birbirleriyle anlaşarak, yalnız kendileri arasında geçerli olmak üzere belirledikleri özel kurala da “lex” denilmekteydi. Bu tür “lex”ler, sonradan iyi niyet davası doğuran sözleşmelere bağlı pactum’lar (pacta adiecta) haline gelmişti. Günümüzde bu tür “lex”ler “şarta bağlı anlaşmalar” olarak ifade edilmektedir. Halk meclislerinin kabulü ile yapılan gerçek “lex”ler ise, teklif sahibi magistra ile kabul eden populus arasındaki bir anlaşma gibi görülür ve populus’un kabul etmesinden doğan kural anlamında “lex publica” olarak ifade edilirlerdi. Anlaşmayı kabul eden halkın tamamı olduğuna göre, bütün populus’un uyması gereken bir kural, yani “kanun” anlamına gelmekteydi. Bu nedenle, günümüzde anlaşıldığı şekli ile “kanun” ifadesi kullanılmak istendiğinde, Latince’deki lex publica teriminin kullanılması gerekmektedir. Bu çalışmada, günümüzdeki “kanun” karşılığına denk gelen, “lex publica” anlamındaki “lex”, daha geniş olarak “kural” anlamını ifade etmek üzere kullanılan “lex” kavramı, içeriği üzerindeki tartışmalar, lex’in özellikleri ile lex ve ius ayırımı ele alınacaktır.

Lex, Kanun, Kural, Comitia, Ius.

Lex technically means “statute”. However, covering broader meanings, it was also used as “rule” in different texts in Latin meaning. Furthermore, two side’s agreement on a specific clause which will only bind these parties were also described as “lex”. These types of “lex”es were then transformed into pactum’s (pactaadiecta) used by the contracts concluding the cases of good faith. Today, these types of “lex”es are understood as “conditional contracts”. As for the real “lex”es which were born by the acceptance of comitia’s, they are considered as an agreement between the offering magistra and the accepting populus and are used as “lex publica” which means the rule accepted by the populus. It therefore meant as the rule binding all populus, which is the definition of law, since the accepting side was the whole community. For this reason, term lex publica corresponds to the literal meaning of “the statute” of our times and it must be used so in the texts. In this study, we will discuss the “lex” corresponding to “lex publica” in today’s meaning of the “statute”, “lex”, in the meaning of “the rule” used to cover broader meanings, discussions on the meanings of “lex”, the features of “lex” and the distinction of lex and ius.

Lex, Statute, Rule, Comitia, Ius.

GİRİŞ

Lex, teknik olarak “kanun” anlamına gelmektedir. Ancak Latince karşılığı olarak, daha geniş şekilde “kural” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Tarafların birbirleriyle anlaşarak, yalnız kendileri arasında geçerli olmak üzere belirledikleri özel kurala da “lex” denilmekteydi. Örneğin, özel hukuk açısından lex venditionis, (tarafların alım satım sözleşmesine koymuş oldukları hüküm/madde veya şart), lex locationis (kira sözleşmesine ilave edilen şart) gibi ifadelerle, bu akitleri yapan taraflardan birisinin diğerine yüklediği bir yükümlülük ifade edilmek istenirdi. Bu tür “lex”ler, sonradan iyi niyet davası doğuran sözleşmelere bağlı pactum’lar (pacta adiecta) haline gelmişti. Günümüzde bu tür “lex”ler “şarta bağlı anlaşmalar” olarak ifade edilmektedir. Halk meclislerinin kabulü ile yapılan gerçek “lex”ler ise, teklif sahibi magistra ile kabul eden populus arasındaki bir anlaşma gibi görülür ve populus’un kabul etmesinden doğan kural anlamında “lex publica” olarak ifade edilirlerdi. Anlaşmayı kabul eden halkın tamamı olduğuna göre, bütün populus’un uyması gereken bir kural, yani “kanun” anlamına gelmekteydi. Bu nedenle, günümüzde anlaşıldığı şekli ile “kanun” ifadesi kullanılmak istendiğinde, Latince’deki lex publica teriminin kullanılması gerekmektedir¹.

Bu çalışmada, günümüzdeki “kanun” karşılığına denk gelen, “lex publica” anlamındaki “lex”, daha geniş olarak “kural” anlamını ifade etmek üzere kullanılan “lex” kavramı, içeriği üzerindeki tartışmalar, lex’in özellikleri ile lex ve ius ayırımı ele alınacaktır.

I. LEX PUBLICA ANLAMINDA

Tarihi devirlerde, lex (publica) iki büyük kategoriye ayrılmaktaydı: Lex rogata ve lex data, Cumhuriyet Döneminde ve İlk İmparatorluk (principatus) Döneminin ilk yıllarında çıkartılan lex (publica)’lar, halk meclisinin faaliyetten düşmeleri ile yerlerini imparator emirnamelerine (constitutiones) terk etmişlerdir².