Trıps-plus Hükümler; Sebep ve Sonuçları

Ayşegül Sezgin Huysal

Gerek mili mevzuatlarda gerekse uluslararası alanda fikri haklara saklanan korumanın niteliği ve seviyesinin belirlenmesinde en önemli metin Ticaretle Bağlantılı Mülkiyet Hakları Anlaşmasıdır (TRIPs). Fikri haklara ilişkin asgari ilkeler ülkelerarası iki ve çok taraflı anlaşmalar TRIPs ile son bulmamış, devam ederek TRIPs ile kabul edilen asgari ilkelerin ötesine geçen çeşitli anlaşmalar imzalanmış, yürürlüğe girmiş veya müzakerelerine başlanmıştır. TRIPs ile kabul edilmiş asgari ilkelerin ötesine geçerek fikri haklara koruma sağlayan bu anlaşmalar kamu yararı tartışmasını daha da önemli kılmıştır. Bu makalede kamu yararı açısından yapılan tartışmalar öncelikle genel hatları ile TRIPs çerçevesinde ele alınacak ardından “TRIPs-plus” (TRIPs-ötesi) kavramı ve etkileri değerlendirilecektir.

TRIPs, “TRIPs-plus”, Fikri Haklar, Kamu Yararı, İkili Anlaşmalar.

TRIPs (trade-related aspects of intellectual property rights) is the most significant convention regarding the determination of the quality and the level for the protection of the intellectual rights. The minimum standards for the protection of the intellectual rights and the bilateral and multilateral agreements did not last with the TRIPs. Many bilateral and multilateral agreements setting standards which go beyond the TRIPs provisions have been negotiated and/or concluded. The discussions about the public interest of the intellectual rights have become more important due to these agreements. This article shall broadly examine the public interest arguments in the frame of TRIPs and review the effects and the context of “TRIPs-plus” provisions.

TRIPs, TRIPs-plus, Intellectual Rights, Public Interest, Bilateral Agreements.

I. GİRİŞ

“Ekonomik Gelişme ve Buluşlar için Kaynakların Dağılımı”¹ adlı eserinde ARROW’un belirttiği gibi, bilgi “tüm yaratıcı faaliyetlerin kaynağıdır” ve bilginin üretimi, niteliği gereği piyasa tarafından optimal olarak gerçekleştirilemez. Bilginin, çok yüksek olabilecek üretim maliyeti ile sıfıra yakın olan tekrar üretimi arasındaki fark, piyasanın bilgi üretimindeki yetersizliğinin temelidir². Hâlihazırda üretilmiş bir bilginin tekrar kullanımının kolaylığı yeni bilgiler üretimini engeller. Buna ek olarak kimse de başkalarının hiçbir bedel ödemeden faydalanacağı bir bilginin üretim maliyetinin tamamını karşılamak istemez³. Tüm bu ekonomik mantığa rağmen, gelişimin sağlanabilmesi için bu çalışmaların bir şekilde finanse ve teşvik edilmesi gereklidir. Fikri haklara sağlanan korumanın temelinde insanoğlunun gelişimine çeşitli şekillerde katkıda bulunan fikri hak sahiplerine sağlanacak koruma ile bu gelişimin desteklenmesi ve sürdürülmesinin sağlanması yatmaktadır.

Ancak belirtmek gerekir ki, fikri hak sahiplerine sağlanacak koruma ile kamu yararı her zaman aynı paralelde değildir. Kamu sağlığı, bilgi ve teknolojinin yayılması ve paylaşılması bakımından fikri haklara sağlanacak korumanın kamu yararı ile çelişmeyecek nitelikte olması gerekmektedir. Burada önemli olan korumanın niteliği ve seviyesinin doğru olarak tespit edilmiş olmasıdır⁴.

Şüphesiz ki, gerek mili mevzuatlarda gerekse uluslararası alanda fikri haklara sağlanan korumanın niteliği ve seviyesinin belirlenmesinde en önemli metin Ticaretle Bağlantılı Mülkiyet Hakları Anlaşmasıdır (TRIPs). Yukarıda bahsedilen kamu yararı ve fikri hakların korunması ilişkin tartışmalar TRIPs müzakereleri çerçevesinde de gündeme gelmiştir. 1995 tarihinde TRIPs’in yürürlüğe girmesi ile birlikte fikri haklara ilişkin önemli değişiklikler olmuş Dünya Ticaret Örgütü’ne üye ülkeler fikri haklara sağlanacak asgari koruma hakkında mutabakata varmışlardır. Bu mutabakata rağmen kamu yararı ve fikri hakların korunması dengesi Dünya Ticaret Örgütü’ne üye ülkeler arasında dahi şiddetli tartışmalara ve ihtilaflara yol açmıştır.