Ceza Muhakemesinde Alternatif Bir Çözüm Yöntemi Olarak İddia Pazarlığı

Plea Bargaining as an Alternative Resolution Method in Criminal Procedure

Elif ERGÜNE, Didem ERKAYIRAN

Mahkemelerin iş yükündeki artışın sonucu olarak ortaya çıkan ve bir alternatif çözüm yöntemi teşkil eden iddia pazarlığı, kaynağını Anglo-Amerikan hukukundan almakta ve dünya çapında çeşitli şekillerde uygulama alanı bulmaktadır. Genel olarak savcı ile şüpheli/sanığın karşılıklı çeşitli imkanlar dahilinde anlaşması ve bu anlaşmanın mahkeme tarafından onaylanması suretiyle uyuşmazlığın sona erdirilmesi olarak tanımlanabilen iddia pazarlığının en etkili modelini ise ABD uygulaması oluşturmaktadır. Nitekim çalışmamızda ilk olarak, günümüzde ABD’de oldukça yaygın bir yöntem olan iddia pazarlığı usulünün tarihsel gelişimi, türleri, koşulları ve söz konusu kuruma yönelik değerlendirmeler ele alınmaktadır. Çalışmamızın devamında ise ceza muhakemesi hukukumuzda alternatif çözüm yöntemi teşkil eden uzlaştırma, önödeme ve kamu davasının açılmasının ertelenmesi kurumlarına değinilmekte ve son olarak, söz konusu alternatif yöntemlerden iddia pazarlığı ile en çok benzerlik gösteren seri muhakeme usulü, iddia pazarlığı yöntemi ile karşılaştırılarak incelenmektedir.

Alternatif Çözüm Yöntemleri, İddia Pazarlığı, Usul Ekonomisi, Suçun Kabulü, ABD Ceza Adaleti Sistemi.

Plea bargaining, which has emerged as an alternative resolution method in response to increased court workloads originated in Anglo-American law and is applied in various forms throughout the world. The most effective model of plea bargaining, which can generally be defined as an agreement between the prosecutor and the defendant by making various concessions and the termination of the dispute through the approval of this agreement by the court, is the US practice. As a matter of fact, our study first discusses the historical development, types, conditions, and evaluations regarding the plea bargaining procedure, which is a very common method in the United States today. In the following part of our study, the institutions of mediation, prepayment and postponement of the filing a public case, which constitute alternative resolution methods in our criminal procedure law, were mentioned and finally, the accelerated trial procedure, which is the most similar to plea bargaining among these alternative methods, is examined by comparing it with the plea bargaining method.

Alternative Resolution Methods, Plea Bargaining, Procedural Economics, Plea of Guilty, US Criminal Justice System.

Giriş

Günümüzde mahkemelerin iş yükünün olağanüstü şekilde artması, hemen her hukuk sisteminde, nispeten daha hafif suçlar bakımından klasik muhakeme usulünden vazgeçme ve ceza verme faaliyetini basitleştirme zorunluluğu doğurmuştur.¹ Bu zorunluluk karşısında, birçok ceza adaleti sisteminde klasik muhakeme usulünün alanı daralmış;² basit muhakeme usulleri ve tarafların rızasına dayanan çeşitli alternatif yöntemlere ilişkin düzenlemelere gidilmiştir.³ Bir diğer ifadeyle, dünya çapındaki ceza muhakemesi reformlarının, önemli bir parçasını oluşturan ve temelinde uzlaşma bulunan bu usuller ile birlikte,⁴ karşılıklı mutabakat ile sorunların çözümü anlayışı gibi daha çok özel hukuk alanında geçerlilik bulan uygulamalar, artık bu gibi kurumlara oldukça yabancı olan ceza ve ceza muhakemesi hukukunda da yer bulmaya başlamıştır.⁵

Söz konusu uzlaşmaya dayalı usullerden birisi de şüphesiz ki iddia pazarlığıdır. Anglo-Amerikan hukuk sisteminin bir ürünü olan iddia pazarlığı, ceza adaleti sistemlerini büyük oranda etkilemiş; Almanya, Rusya, Çin, Hindistan, Güney Afrika, Avustralya, Arjantin gibi birçok ülkeye ulaşmış⁶ ve hatta Ruanda ve Yugoslavya gibi uluslararası ceza mahkemelerinde de uygulama alanı bulmuştur.⁷

Getirdiği tartışmalarla birlikte sağladığı avantajlar ile öne çıkan iddia pazarlığı uygulaması; gün geçtikçe yaygınlaşmakta ve suç sayılarına da bağlı olarak artan iş yükü nedeniyle ceza adaleti sistemi çalışamaz hale gelen ülkeler açısından, bu sorunun çözümüne yönelik cazip bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.⁸

Çeşitli hukuk sistemlerinde farklı şekillerde uygulanan iddia pazarlığının basit ve tüm uygulamalarını kapsayabilecek bir tanımı olmamakla birlikte;⁹ genel olarak savcının, de facto bir hakim görevi üstlenmek suretiyle şüpheli/sanığı daha hafif bir suçla veya işlediği iddia edilen suçlardan biri ya da birkaçıyla itham etmesi veyahut daha az bir ceza önermesi karşısında şüpheli/sanığın, mahkeme huzurunda yargılanma hakkından vazgeçerek suçunu itiraf etmesi ve bu şekilde bir ceza tayinine gidilmesi şeklinde tanımlanması mümkündür.¹⁰

Yine belirtelim ki, Türk doktrininde de konuya dair bir kavram birliği bulunmamakta ve uygulamanın, iddia pazarlığının yanında;¹¹ iddianame pazarlığı,¹² savcı-sanık pazarlığı,¹³ itham pazarlığı,¹⁴ itiraf pazarlığı,¹⁵ dava pazarlığı,¹⁶ ceza pazarlığı¹⁷ gibi farklı şekillerde isimlendirildiği görülmektedir.

I. İddia Pazarlığı Uygulamasında ABD Modeli

Çeşitli ülkelerde farklı şekillerde uygulanan iddia pazarlığının mukayeseli hukuka etkisi bakımından en etkili modeli, aynı zamanda söz konusu yöntemin kaynağını teşkil eden Amerika Birleşik Devletleri uygulaması olmuştur.¹⁸

18. yüzyılın sonlarındaki Anglo-Amerikan hukuk sisteminde jüri yargılaması, iddia pazarlığı gibi bir yönteme başvurmayı gerektirmeyecek kadar hızlı iken ceza muhakemesi hukukunda meydana gelen gelişmelerle birlikte daha bir karmaşık hale gelmiş ve bunun sonucunda 19. yüzyılda, Amerika ve İngiltere’de jürili yargılama usulünün bir alternatifi olarak iddia pazarlığı yöntemi ortaya çıkmıştır.¹⁹

Suçluluğu neredeyse kesin olan bazı şüpheli/sanıkların davalarını hızlı bir şekilde sonuçlandırarak harcanan zaman ve masraftan kurtarmanın bir yolu olarak başlayan iddia pazarlığı, daha sonra istisna olmaktan çıkmış ve oldukça yaygın bir uygulama haline gelmiştir.²⁰

Öyle ki, 1960’larda yapılan araştırmalarda hem eyalet hem de federal mahkemelerde mahkum edilen tüm sanıkların yaklaşık yüzde doksanının, bir mahkeme ya da jüri önünde yargılanma haklarını kullanmak yerine suçunu kabul ettiği,²¹ yine 2010 yılına ait bir istatistikte, mahkum edilen sanıkların %97,4’ünün suçunu kabul yoluna gittiği ifade edilmektedir²² ki bu istatistiklerin arkasında, yaygın bir uygulama halini almış olan iddia pazarlığının yattığını varsaymak isabetsiz bir çıkarım olmayacaktır.²³ Nitekim 1971 tarihli Santobello v. New York davasında Yüksek Mahkeme, iddia pazarlığını adaletin temel bir bileşeni olarak nitelemiş ve hatta iddia pazarlığı yönteminin teşvik edilmesi gerektiğini ifade etmiştir.²⁴ Bunun da ötesinde, Missouri v. Frye davasında Yargıç Anthony Kennedy, iddia pazarlığının ABD ceza adaleti sisteminin bir parçası değil, ceza adaleti sisteminin ta kendisi olduğunu ifade ederek söz konusu uygulamanın ne denli yaygın ve önemli olduğunu gözler önüne sermiştir.²⁵

Bu noktada, söz konusu uygulamanın bu denli yaygın olmasının nedenleri üzerinde durulması da isabetli olacaktır. İlk olarak belirtelim ki, iddia pazarlığının bir tercih değil, Amerikan ceza adaleti sisteminin mevcut şartlarının bir sonucu olduğu ifade edilmektedir.²⁶ Bu kabule ilişkin başkaca birçok gerekçe olmakla birlikte iddia pazarlığı lehine en sık ileri sürülen gerekçe, giderek artan dava sayısı ve iş yükü karşısında, iddia pazarlığı kurumu uygulanmaksızın sistemin işleyemeyeceği düşüncesidir.²⁷ Zira delillerin ayrıntılı bir şekilde incelenmesini, tarafların iddia ve savunmalarının tartışılmasını ve tarafsız bir yargıç ve jürinin adil bir şekilde karar vermesini içeren klasik yargılama usulü oldukça detaylı ve masraflıdır.²⁸ Bu itibarla, Amerikan jüri yargılamasının son derece karmaşık, zaman ve kaynak tüketen bir yapıya sahip olmasının, iddia pazarlığının bu denli istikrarlı bir şekilde artmasına yol açtığı iddia edilmektedir.²⁹ Nitekim iddia pazarlığı ve suçu kabul yöntemi, iddia ve karar arasındaki süreyi kısaltarak birçok ceza davasının hızlı ve nihai bir şekilde sonuçlanmasını³⁰ ve mahkemelerin iş yükünün son derece kısıtlı ve yetersiz kaynaklarla karşılanmasını sağlamakta;³¹ bu haliyle de jürili yargılama sistemine açık bir alternatif oluşturmaktadır.³²