Gemi Adamlarının Fazla Çalışması
Overwork of Seafarers
Uğur TÜLÜ
Özellikle uzun yol gemi adamları bakımından gemilerin sadece bir işyeri değil, aynı zamanda sürekli bir yaşam alanı olması; gemi adamlarının çalışma sürelerinin karada çalışanlara göre farklı şekilde düzenlenmesini gerektirmiştir. Zira uzun süreler boyunca hem iş yeri hem ikamet yeri olarak gemide kalıyor olmaları gemi adamlarının normal çalışma, fazla çalışma ve dinlenme sürelerinin iç içe geçmesine yol açmaktadır. Ayrıca 4857 Sayılı İş Kanunu’nda çalışma süresi içinde kabul edilen farazi çalışma sürelerine ilişkin olarak Deniz İş Kanunu ayrı bir düzenleme içermemektedir. Dolayısıyla gemide yapılan fazla çalışmaların tespiti bakımından çalışma süresi kabul edilecek süreler ile dinlenme sürelerinin ayrıştırılması, önem taşımaktadır. Çalışmamızın konusunu gemi adamının gemide geçirdiği sürelerin hangi koşullarda çalışma süresinden kabul edileceği ve fazla çalışma sürelerinin belirlenmesinde hesaba katılabileceğinin açıklanması oluşturmaktadır.
Gemi Adamı, Deniz İş Hukuku, Çalışma Süresi, Farazi Çalışma Süresi, Fazla Çalışma.
Ships are not only a workplace but also a permanent living space especially for long-distance seafarers and this has necessitated the working hours of seafarers to be regulated differently compared to those working on land. Their staying on the ship both as a workplace and a place of residence for long periods of time causes the normal working, overwork and rest periods of seafarers to be intertwined. Moreover, the Maritime Labour Law does not contain a separate regulation regarding the hypothetical working hours accepted within the working period in the Labour Law No. 4857. Thus, it is important to distinguish between working hours and rest periods in terms of determining the overtime work done on the ship. The subject of our study is to explain under which conditions the time spent by the seafarer on the ship will be considered as working time and can be taken into account in determining the overtime hours.
Seafarer, Maritime Labour Law, Working Time, Hypothetical Working Time, Overtime.
GİRİŞ
Gemi adamlarının fazla çalışma sürelerini düzenleyen 854 sayılı Deniz İş Kanunu mad. 28/1’de bu kanuna göre tespit edilen iş sürelerini aşan çalışmaların fazla saatlerle çalışma olarak kabul edileceği ifade edilmiştir. Hükmün atıf yaptığı ve gemi adamlarının çalışma sürelerini düzenleyen aynı kanunun 26. maddesinde ise iş süresi, günde sekiz ve haftada kırk sekiz saat olarak belirlenmiştir. Aynı hükmün devamında bu sürenin haftanın iş günlerine eşit olarak bölünerek uygulanacağı ve iş süresinin gemi adamının iş başında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süre olarak kabul edileceği ifade edilmiştir. Bu anlamda Deniz İş Kanunu bakımından iş sürelerinin belirlenmesinde gemide bulunma süresi değil, fiilen iş başında bulunulan vardiya süreleri esas alınır.
4857 sayılı İş Kanunu’nda ise çalışma süreleri 63. ve devam eden maddelerde düzenlenmiş, ancak bu kavramın tanımı yapılmamıştır. İş Kanunu’nda yer almayan çalışma süresinin tanımı 4857 sayılı İş Kanunu (İş Kanunu) mad. 63 uyarınca çıkarılan İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği m. 3/1’de işçinin işinin başında geçirdiği süre olarak tanımlanmış, İş Kanunu mad. 66/1’de yazılı sürelerin de çalışma süresinden sayılacağı ifade edilmiştir. Böylece işçinin çalışmamasına rağmen işverenin otoritesi altında bulunduğu sürelerin çalışma süresinden sayılmaması sonucunun doğması önlenmiştir.
Buna göre İş Kanunu uyarınca çalışma süresi, İş Kanunu mad. 63 kapsamında işçinin fiili çalışmasıyla iş başında geçirdiği ve fili çalışma süresi olarak isimlendirilen sürelerin yanında, İş Kanunu mad. 66 ve ilgili yönetmeliğin 3. maddesi uyarınca fiilen çalışılmadığı halde kanunen çalışma süresinden sayılan ve farazi çalışma süresi olarak adlandırılan sürelerin toplamı olarak kabul edilmektedir.
Görüldüğü gibi İş Kanunu’nda farazi çalışma süreleri ayrıca gösterilmiş olmasına karşın Deniz İş Kanunu açısından bu konuda bir düzenleme öngörülmemiştir. Ancak denizdeki çalışma hayatı karadakinden farklı birtakım özellikler içermekte, gemi adamı vardiya süresini tamamladıktan sonra dinlenme ve serbest zamanını da çoğunlukla gemide geçirmektedir. Gemi adamlarının uzun süreler boyunca hem iş yeri hem ikamet yeri olarak gemide kalmaları gemi adamlarının normal çalışma, fazla çalışma ve dinlenme sürelerinin iç içe geçmesine yol açmaktadır. Bu hususlara ilaveten gemi adamının fazla çalışma yapması için onayının alınmasına ilişkin bir hüküm de Deniz İş Kanunu’nda bulunmamaktadır. Tüm bu hususlar gözetildiğinde normal çalışma sürelerinin tespiti, fazla çalışma sürelerinin tespiti ve ispat edilmesi ile fazla çalışma ücretinin hesaplanması konusunda güçlükler yaşanması muhtemeldir.
Bilindiği gibi fazla çalışmalar işçinin tabi olduğu kanunlarda ve iş sözleşmesinde belirlenen süreden daha fazla çalıştırılması anlamına gelmektedir. Denizlerde yapılan çalışmaların zorluğu ve uzunluğu göz önüne alındığında çalışma sürelerinin ve fazla çalışma süre ve ücretlerinin tespiti büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle çalışmamızda öncelikle 4857 sayılı İş Kanunu ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu kapsamında çalışma sürelerinin nasıl belirlendiği incelenmiş ve her iki kanun kapsamında fazla çalışmaların tespit usulleri karşılıklı olarak değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme sonrası asıl konumuz olan gemi adamlarının fazla çalışmalarının belirlenmesi, ispatı ve ücretlendirilmesi konusundaki sorunlar ve çözüm önerileri incelenmiştir.
I. 4857 SAYILI İŞ KANUNU AÇISINDAN ÇALIŞMA SÜRELERİ VE FAZLA ÇALIŞMA KAVRAMI
İş Kanunu’nda çalışma sürelerine dair hükümler İş Kanunu mad. 63 ve devam eden maddelerde yer almakla birlikte bu kavramın tanımı yapılmamıştır. Çalışma süresinin tanımı İş Kanunu mad. 63 uyarınca çıkarılan İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği mad. 3/1’de işçinin işinin başında geçirdiği süre olarak açıklanmış, İş Kanunu mad. 66/1’de gösterilen sürelerin de çalışma süresinden sayılacağı yer almıştır1 . Böylece işçinin aslında fiilen çalışmamasına rağmen işverenin emir ve otoritesi altında olduğu sürelerin çalışma süresinden sayılmaması önlenmiştir.
Mevzuatta yer alan bu düzenleme ile çalışma süresi, İş Kanunu mad. 63 uyarınca işçinin fiilen çalışarak iş başında bulunduğu sürelerin yanında, İş Kanunu mad. 66 ve ilgili yönetmeliğin 3. maddesi uyarınca aslında fiili olarak çalışılmasa da kanunen çalışma süresi içinde kabul edilen ve farazi çalışma süresi olarak isimlendirilen sürelerin toplamı olarak ifade edilebilir2 .
İşçinin günlük toplam çalışma süresi içinde kabul edilecek farazi çalışma süreleri İş Kanun mad. 66’da yer almıştır. Günlük toplam çalışma süresinin fiili çalışma olmadan geçen bölümü olarak da tanımlanan farazi çalışma sürelerinin bazıları İş Kanunu mad. 66 uyarınca; madenlerde yer altında veya su altında çalışılan işlerde işçilerin bu yerlere inmeleri veya bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler, işçinin işin başında ve her an iş görmeye hazır durumda tutulmakla birlikte çalıştırılmadan ve çıkabilecek işi bekleyerek geçirdiği süreler, kadın işçilerin çocuk emzirmelerinde geçirilen sürelerdir3 .
İş Kanunu mad. 66/son’da ise çalışma süresinden kabul edilmeyen süreler belirtilmiştir. Hüküm uyarınca “... İşin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz.” Bu konuda bir diğer düzenlemenin yer aldığı İş Kanunu mad. 68/son uyarınca ise “... Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz.”
Yukarıda da ifade edildiği üzere gibi İş Kanunu’nda çalışma süreleri yanında çalışılmış gibi kabul edilen farazi çalışma süreleri ve ayrıca çalışma süresinden kabul edilmeyen süreler açıkça düzenlenmiştir.
İş Kanunu mad. 41’de fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalar olarak tanımlanmıştır. İş Kanunu mad. 41’de ayrıca fazla çalışmaların ücretlendirilmesi esası da gösterilmiş ve her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesiyle ödeneceği düzenlenmiştir. İş Kanunu mad. 41/8 uyarınca ise fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatle sınırlandırılmıştır4 .
İş Kanunu mad. 41/3’te fazla sürelerle çalışma kavramına da değinilmiş ve haftalık çalışma süresinin iş yerinde kırk beş saatin altında kararlaştırılmış olması durumunda haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalar olarak kabul edilmektedir. Hükümde fazla sürelerle çalışmaların ücretlendirilmesinin her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle yapılacağı yer almaktadır. İş Kanunu mad. 41/4’e göre ise fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi dilerse bu süreler karşılığında zamlı ücret yerine; fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakika, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise bir saat on beş dakika serbest zaman olarak kullanmayı tercih edebilecektir5 .
Fazla çalışmanın günlük azami sınırı ise İş Kanunu mad. 63 uyarınca 11 saat olarak belirlenmiş ve 11 saati aşan çalışmalar haftalık 45 saat aşılmasa da fazla çalışma olarak kabul edilmiştir. Ayrıca, Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik mad. 4’e göre, günde yedi buçuk saat çalışılması gereken işlerde çalışan işçinin yedi buçuk saati aşan çalışma süreleri, yedi buçuk saatten az çalışılması gereken işler bakımından Yönetmelik mad. 5’te sayılan işlerde günlük çalışma sürelerini aşan çalışmalar ile İş Kanunu mad. 69/3 uyarınca gece çalışmalarında yedi buçuk saati geçen süreler haftalık kırk beş saat olan yasal süre aşılmamış olsa da doğrudan fazla çalışma sayılır6 .
