Türk Borçlar Kanunu’nda Düzenlenen “Organizasyon” ve “Tehlike” Sorumluluklarının Bilimsel Görüşler ile Yargı Kararları Eşliğinde İncelenmesi

Examination of “Organization” and “Danger” Responsibilities Regulated in the Turkish Code of Obligations in Accompanied by Scientific Opinions and Judicial Decisions

Remzi DEMİR

Hukukumuzda genel kural, zarara sebep olan kişinin bizzat bu zararı giderme yükümlülüğüdür. İstisna olan kusursuz sorumluluk, kusur şartı gerekmeksizin zarar ile zarar verici hukuka aykırı fiil arasında nedensellik bağlantısının yeterli olduğu bir sorumluluk türüdür. Türk Borçlar Kanunu m.66/3’te “adam çalıştıranın işletme organizasyondan sorumluluğu” düzenlenmiştir. Organizasyon sorumluluğu, adam çalıştıranın işletmeyi başkalarının zarara uğramasını engelleyecek şekilde organize etme yükümlülüğünün ihlâlinden kaynaklanır. Tehlike sorumluluğu, ilk kez kusursuz sorumluluk üst başlığı altında aynı Kanun’un. 71. maddesinde düzenlenmiştir. Tehlike sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, işletme faaliyetinin gösterdiği tipik riskin gerçekleşmesinden kaynaklanan bir zararın varlığı aranır. Çalışmamızda kusursuz sorumluluk türlerinden olan organizasyon sorumluluğu ile tehlike sorumluluğu bilimsel görüşler ile yargı kararları eşliğinde incelenecektir.

Kusursuz Sorumluluk, Organizasyon Sorumluluğu, Tehlike Sorumluluğu, İşletme Sorumluluğu, Zarar.

The general rule in our law is that the person who caused the damage is personally obliged to compensate for this damage. Strict liability, which is an exception, is a type of liability in which the causal link between the damage and the damaging unlawful act is sufficient without the requirement for fault. In the 3rd paragraph of Article 66 of the Turkish Code of Obligations, “the liability of the employer from the business organization” is regulated. Organizational liability arises from the employer’s breach of his obligation to organize the business in a way that prevents harm to others. Danger liability is under the heading of strict liability for the first time under the same Law. It is regulated in Article 71. In order to be liable for hazard, the existence of a loss arising from the realization of the typical risk of the business activity is sought. In our study, organizational responsibility and hazard liability, which are the types of strict liability, will be examined together with scientific opinions and judicial decisions.

No Fault Liability, Organisation Liability, Hazard Liability, Enterprise Liability, Damage.

Giriş

Haksız fiil sorumluluğu olarak adlandırılan sözleşme dışı sorumluluk, kendi içerisinde kusur sorumluluğu, kusursuz sorumluluk ve fedakârlığın denkleştirilmesi olarak üçe ayrılır.¹ Kusur sorumluluğu, TBK m.49/1’de genel olarak “Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür” şeklinde düzenlenmiştir. Hukukumuzda genel kural, zarara neden olan kimsenin bizzat bu zararı giderme yükümlülüğüdür.² Günümüzde hem sanayi ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelerin ortaya çıkardığı yeni sorumluluk alanları hem de sosyal adaleti sağlamak için bazı durumlarda kusur ilkesinden ayrılarak, bireylerin kusuru aranmaksızın neden oldukları zararı gidermelerini öngören kusursuz sorumluluk düzenlemelerinin getirilmesi söz konusu olmuştur.³ Ekonomik açıdan güçlü olan işleten, işletme sahibi ya da adam çalıştıranın sorumluluğunun salt kusur sorumluluğundan ibaret sayılması, sosyal adalet ilkesine uygun değildir.⁴

Kusursuz sorumluluk, kusur şartı gerekmeksizin zarar ile zarar verici hukuka aykırı fiil arasında nedensellik bağlantısının yeterli olduğu istisnai bir sorumluluk türüdür.⁵ Bu sorumluluk türü hakkaniyet, özen (objektif) ve tehlike sorumluluğu olmak üzere üçe ayrılır.⁶ 6098 sayılı TBK ile haksız fiil hukuku kapsamında, özellikle kusursuz sorumluluk alanında, 818 sayılı Borçlar Kanunu’nda yer almayan kusursuz sorumluluk halleri düzenlenmiştir.⁷ 6098 sayılı TBK’nın haksız fiiller alanındaki yeniliklerinin temelini, Widmer/ Wessner tarafından hazırlanan ve İsviçre’de yasalaşmamış bulunan, “Sorumluluk Hukukunun Yeniden Revizyonu ve Birleştirilmesine İlişkin Federal Kanun Ön Tasarısı” [Haftpflichtgesetzs-Vorentwurf eines Bundesgesetzes über Revision und Vereinheitlichung des Haftpflichtrechts (VE-OR)] oluşturmaktadır. VE-OR Art.49a hükmü, organizasyon sorumluluğuna, VE-OR Art.50 hükmü ise tehlike sorumluluğu düzenlemesine dayanak olmuştur.⁸ Mehaz İsviçre Hukukundan esinlenen TBK’da, yürütülen işletme faaliyetlerinin sebep olduğu zararlar göz önünde bulundurularak benimsenen hükümler ile işletme faaliyeti alanında sorumluluğun ağırlaştırılması benimsenmiştir. Böylelikle TBK m.66/3’de organizasyon sorumluluğuna; TBK m.71’de tehlike sorumluluğuna yer verilmiştir.⁹

Organizasyon sorumluluğu ve tehlike sorumluluğu hükümlerinin benimsenmesiyle, mümkün olduğunca zararın, kusuru bulunmasa da bir başkasına aktarılmasının sağlanması eğilimi bulunmaktadır. TBK sistemi, kusursuz sorumluluğu, en az kusurlu sorumluluk kadar güçlü bir ilke olarak kabul etmekle işletmeler bakımından kusursuz sorumluluğun ağırlaştırılması yoluna gitmiştir.¹⁰ Her iki sorumluluğun özellikle de tehlike sorumluluğunun genel hüküm şeklinde düzenlenmesiyle zarar görenin korunarak eşitsizliğin giderilmesi amaçlanmaktadır.¹¹ İsviçre’de tren işletmesi tehlike sorumluğuna tâbi olduğu halde teleferik işletmesinin kusur sorumluluğu çerçevesinde değerlendirilmesi eşitsizlik oluşturmaktaydı.¹² Örneğin, Alman İmparatorluk Mahkemesi’nin bir kararında, özel düzenlemeyle getirilmiş bir tehlike sorumluluğuna tâbi tutulmadığından dolayı hava aracı işleticinin sorumluluğunun olmayacağına işaret edilmiştir.¹³ Eğer tehlike sorumluluğu hükmü olsaydı, hâkim eşitsizliğin giderilmesi için bu genel hükmü tatbik ederek, zarar verenin kusuru olmasa da mağdurun zararının giderilmesine hükmedebilecekti.¹⁴

I. Organizasyon Sorumluluğu (TBK m.66/3)

Hızla gelişen üretim teknikleri ve üretim sürecindeki zamanın önemi ile üretilenlerin nicel ve nitel verimliliğinin insanların tercihlerini bol seçenekli hale getirmesinin sonucunda, bir kişinin tek başına üretim faaliyetini yürütmesi çoğu zaman mümkün olamamaktadır.¹⁵ Bu sebeple işletme sahibinin ya da işletenin; işçi, teknik eleman, mühendis ve benzeri yardımcı kişilerden faydalanması zorunlu bir gereksinimdir.¹⁶ TBK m.66’da adam çalıştıranın sorumluluğunu düzenlemesini gerektiren sebeplerden birisi de artan bu gereksinimi karşılama zaruretidir.¹⁷ TBK m.66’ya göre;

“(1) Adam çalıştıran, çalışanın, kendisine verilen işin yapılması sırasında başkalarına verdiği zararı gidermekle yükümlüdür.

(2) Adam çalıştıran, çalışanı seçerken, işiyle ilgili talimat verirken, gözetim ve denetimde bulunurken, zararın doğmasını engellemek için gerekli özeni gösterdiğini ispat ederse, sorumlu olmaz.

(3) Bir işletmede adam çalıştıran o işletmenin çalışma düzeninin zararın doğmasını önlemeye elverişli olduğunu ispat etmedikçe, o işletmenin faaliyetleri dolayısıyla sebep olunan zararı gidermekle yükümlüdür

(4) Adam çalıştıran, ödediği tazminat için, zarar veren çalışana, ancak onun bizzat sorumlu olduğu ölçüde rücu hakkına sahiptir”.