Kaliforniya Mal Ortaklığı Rejiminde Ayrı Mal Varlığına Dahil İş Yerindeki Emeğe Dayalı Değer Artışının Hesaplanması

Calculation of the Increase in the Value of the Business Under California Community Property Laws

Seda GAYRETLİ AYDIN

Kaliforniya eyaletindeki yasal mal rejimi olan mal ortaklığı rejimine göre evlenmeden önce eşlerin sahip olduğu iş yeri, o eşin ayrı malı sayılmaktadır. Evlilik süresince eşlerin emekleri karşılığı edindikleri mallar ise ortaklık malı sayılmaktadır. Eşlerden birinin, ayrı mal varlığına dahil iş yerinde evlendikten sonra da çalışması iş yerinin değerini artırabilir. Kaliforniya hukukunda eşlerin ayrı mal varlığına ait olan iş yerinin değerindeki artış Pereira ve Van Camp öğretilerine göre eşler arasında paylaştırılmaktadır. Kaliforniya Mahkemeleri malların tasfiyesinde hangi doktrini uygulayacaklarına iş yerindeki değer artışının ana sebebinin eşlerin koydukları sermayenin mi yoksa emeğin mi olduğunu dikkate alarak belirlemektedir. Bu çalışmada Kaliforniya mal ortaklığı rejimi ile benzer hükümler içeren, Türk mal rejimleri içerisinde seçimlik mal rejimi olarak düzenlenen mal ortaklığı rejimindeki emek ile gerçekleşen değer artış payı konusu da kısaca özetlenmiştir. Çalışmanın Türk hukukundaki uygulaması çok az olan mal ortaklığı rejiminde değer artış payı hesaplamasına farklı bir bakış açısı getirmesi ve uygulama örneği olması amaçlanmıştır.

Mal Ortaklığı, Kaliforniya Mal Ortaklığı Rejimi, Değer Artış Payı, Emek ile Katkı, İşletmedeki Değer Artışı.

According to the community property regime which is the legal property regime in the state of California, the business owned by the spouses before marriage is considered as the separate property of that spouse. The property acquired by the spouses in return for their labor during the marriage is considered community property. If a spouse continues to work at his own business after the marriage, the business value may increase. There are two approaches called Pereira and Van Camp to allocate the increase in the business. The California Courts determines which approach to apply in the liquidation of goods, considering whether the main reason for the increase in value in the business is the capital or labor of the spouses. In this study, Turkish property community property regime which contains similar provisions with the California community property regime, is also briefly examined. The aim of the study is to bring a different perspective to calculation of value increase share in community property, which has a few or non-applications under Turkish law.

California Community Property, Community Property, Community Labor, The Increase of the Value of Business, Personal Property.

I. Giriş

Kaliforniya’da uygulanan mal ortaklığı rejiminin kendine özgü yapısını anlayabilmek için öncelikle Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) uygulanan mal rejimlerinin tarihini ve türlerini incelemek faydalı olacaktır. Bilindiği gibi ABD hukuk sistemi köklerini Anglo Sakson hukuk sisteminden almaktadır. Anglo Sakson Hukuku evlilik mal rejimi kuralları İngiltere’den kaynağını almaktadır. Bu kurallar 1500 yılından sonra tanınmayacak derecede değişikliğe uğramıştır.¹ Feodal yüzyılda koca, ortak yaşamları süresince karısının mal varlığı üzerinde sınırsız hakimiyete sahipti. Bu hakimiyet coverture (taşınır mallar) ve jure uxoris (taşınmaz mallar) öğretilerine dayanmaktaydı. Feodal sisteme göre kadın, evlendiğinde hukuki kişiliği son bulurdu. Kadın ve erkek aynı hukuki kişi sayılmakta ve bu kişi de koca olurdu. Kadının evlilik anında sahip olduğu bütün menkul mallar kocasının malı olurdu.²Coverture doktrinine göre koca karısının arazisinden doğan bütün gelirin ve karın sahibiydi.³ Koca evlilik anında karısının sahip olduğu gayrimenkullerin resmi tapusuna sahip olmazdı. Ancak kocanın, karısının gayrimenkulleri üzerinde nerdeyse sınırsız hakimiyete sahip olmasına imkân veren jure uxoris doktrini uyarınca koca evlilik süresince karısına ait topraklar üzerinde zilyetliğe sahip olurdu.⁴ 1861 tarihli Evli Kadın Kanununun kabulünden sonra bu iki doktrinin de ABD’de hiçbir eyalette uygulaması kalmamıştır.⁵

Son yüzyıl boyunca ABD yargılamasında boşanmadan dolayı evlilik mallarının tasfiyesinde Amerikan eyaletleri üç ana mal rejimi uygulanmıştır: Bunlar mal ayrılığı (separate property), mal ortaklığı (community property) ve adil dağıtım (equitable distribution) rejimleridir. Günümüzde ise mal ayrılığı rejimi miladını doldurmuştur ve önemini yitirmiştir. Elli eyaletten oluşan Amerika Birleşik Devletleri’nde sekiz eyalet mal ortaklığı rejimini uygularken kalan çoğunluktaki eyaletler ise evlilik mallarının adil dağıtımı mal rejimini uygulamaktadır.⁶

Mal ayrılığı rejimi, eşlerin tapuda adlarına kayıtlı gayrimenkule sahip oldukları, bu gayrimenkulü ellerinde bulundurma hakkına sahip oldukları teorisine dayanır. Tapu sicilinde gayrimenkul kimin üzerine kayıtlıysa söz konusu gayrimenkulü yönetir. Mal ayrılığı sistemi, kocanın, evlilik süresince alınan gayrimenkulleri kendi adına tescil ettirdiği için boşanma sonrasında kadın adına kayıtlı hiçbir mal varlığı olmamasından dolayı eleştirilmiştir. Mal ayrılığı sisteminin günümüz ihtiyaçlarını karşılamadığından önemini yitirmiştir. Bu sistem bütün Amerikan eyaletlerince reddedilmiş ve yerini malların adil dağıtım kuramına ve mal ortaklığı kuramına bırakmıştır.⁷

Evlilik mallarının adil dağıtım kuramı ise mal ayrılığı kuramının tersidir. Gayrimenkulün, tapu sicilinde hangi eşin adına tescil edildiğine bakılmaksızın mal varlığı eşler arasında paylaştırılır. Aslında bu paylaştırma eşler arasında eşit bir bölünme değil, hakkaniyete uygun adil bir paylaştırmadır. 1970 yılı öncesinde süresiz nafaka ile boşanan çalışmayan ev kadınına ekonomik koruma sağlanmıştır. Ancak, süresiz (daimî) nafaka düşüncesi ev hanımı olan kadının kocaya ekonomik olarak bağımlı olması düşüncesine dayanmaktaydı. Bu fikir yüzyılımızda kadının ekonomik olarak bağımsızlığını kazanmasıyla terk edilmiştir. Ayrıca ev kadını olan eş, eğer boşanmada kusurlu ise evlilik mallarına katkıda bulunmuş olsa dahi ya katkısının çok azını alabiliyordu ya da hiç alamıyordu. Çalışmayan kadının boşanma sonrasında korunması konusunda nafakaya kıyasla evlilik mallarının adil dağıtımı kuramı daha başarılı ve sürdürülebilir çözüm yolu sunmaktadır. Sonuç olarak Amerika Birleşik Devletlerindeki Anglo Sakson yargılamasına sahip olan kırk üç eyalet evlilik mallarının adil dağıtımı sistemini yürürlüğe sokmuştur.⁸