Anayasa ve Özel Hukuk İlişkileri Bağlamında Ticari Nitelikli Mülkiyet Hakkının Korunması

Protection of Commercial Qualified Property Right in the Context of Constitution and Private Law Relations

Altan Fahri GÜLERCİ

Liberal ekonominin benimsendiği ülkelerde mülkiyet hakkı, ticaretin ve ticaret hukukunun en temel kavramıdır. Türkiye’de mülkiyet hakkına ilişkin temel düzenlemeler 1982 Anayasası ve Türk Medeni Kanunu’nda yer almaktadır. Türk Ticaret Kanunu’nda mülkiyet kavramına ilişkin bazı düzenlemeler bulunsa da kavrama temel felsefesini veren kurallar ifadesini Türk Medeni Kanunu’nda bulmuştur. Medeni hukukun mülkiyet anlayışı ise dar kapsamlıdır. Buna karşın Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Ek Protokol 1/1 hükümlerinde düzenlenen mülkiyet hakkı AİHM uygulamasında malvarlığı haklarını içerecek şekilde anlaşılmaktadır. Bu uygulama 1982 Anayasası md. 35 kapsamında Anayasa Mahkemesi tarafından da benimsenmiştir. Mülkiyet hakkının böylelikle anayasal bir korumaya sahip olması ise bazı sorunların çözülmesini gerektirmiştir. Çalışmada ilk olarak mülkiyet hakkının anayasada yer bulması nedeniyle anayasa hukukunun özel hukuk ilişkileri üzerindeki etkisi ele alınmıştır. Özel hukuk uygulamasında anayasa normunun rolü tartışılmıştır. Bu kapsamda anayasanın üstünlüğü ilkesinin özel hukuka yansımasının nasıl olacağı konusundaki tartışmalar ve bunların sonuçları incelenmiştir. Anayasal uygulamayla bağlantı tesis edebilmek amacıyla ticaret hukukunun konusunu teşkil eden mülkiyet olarak “ticari nitelikli mülkiyet” ifadesi kullanılmıştır. Böylece kapsam olarak Türk Medeni Kanunu’nun mülkiyet anlayışı değil, mülkiyet hakkını malvarlığı şeklinde geniş olarak anlayan, 1982 Anayasası ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin hükümleri esas alınmıştır. Makalenin ikinci kısmında ise Anayasa Mahkemesi’nin ticaret hukuku ile doğrudan ilgili olan mülkiyet hakkına ilişkin kararları hakkında bilgi verilmiştir. Bireysel başvuru yolu ile birlikte Anayasa Mahkemesi’nin mülkiyet hakkı ile ilgili hükme bağladığı pek çok karar ortaya çıkmıştır. Ayrıca Anayasa Mahkemesi’nin mülkiyet hakkına aykırılık taşıdığı gerekçesiyle ticaret hukukunu doğrudan ilgilendiren iptal kararlarına da değinilmiştir. Makalede Anayasa Mahkemesi’nin bu kararlarının ticaret hukukunu nasıl şekillendirebileceği ve bu kararların olası etkileri irdelenmiştir.

Ticaret Hukuku, Mülkiyet Hakkı, Ticari Nitelikli Mülkiyet, Özel Hukuk, Anayasa Mahkemesi, Malvarlığı.

In countries where a liberal economy is adopted, property right is the most basic concept of trade and commercial law. The basic regulations regarding the right to property in Turkey are contained in the 1982 Constitution and the Turkish Civil Code. Although there are some regulations regarding the concept of property in the Turkish Commercial Code, the rules that give the basic philosophy of the concept have found their expression in the Turkish Civil Code. On the other hand, the property right is regulated in the provisions of Additional Protocol 1/1 of the European Convention on Human Rights, is understood to include also possesions assets in the practice of the ECHR. In this study, the term “commercial property” is used as the property that constitutes the subject of commercial law in order to establish a connection with the constitutional practice. Thus, on the contrary of the Turkish Civil Code’s property perpective, this study is based on the provisions of the 1982 Constitution and the European Convention on Human Rights, which broadly understand the right to property as possesions assets. In the second part of the article, information is given about the decisions of the Constitutional Court on the right to property, which is directly related to commercial law. In addition, the annulment decisions given by the Constitutional Court on the grounds that they are in violation of the property right related to the laws that directly concern the commercial law are also mentioned. In the article, finally how these decisions of the Constitutional Court can shape commercial law and the possible effects of these decisions are examined.

Commercial Law, Property Right, Commercial Qualified Property, Private Law, Constitutional Law, Assets.

Extended Abstract

This study aimed to analyze the concept of commercial qualified property and to determine the approach of the Turkish Constitutional Court regarding the protection of commercial qualified property rights. In terms of constitutional law and human rights law, the right to property coincides with the concept of possesions assets in terms of scope. But in this respect, it conflicts with the understanding of property rights in civil law. In this study, the property right, which is the subject of commercial law, is called “commercial qualified property”.
In addition, based on the provisions of article 11/3 and article 127 of the TCC, it has been concluded that the concept of commercial property can be understood as possesions assets in terms of scope, just like in constitutional law and human rights law. Thus, the connection between the constitution and commercial law will have been established.
When the decisions of the Constitutional Court on the violation of commercial property rights on individual applications are examined, it is seen that in many of the court’s decisions, the court has established provisions that the right to property is not violated. On the other hand, very few decisions of the court are that the right to property is violated. In its decisions on individual applications, the Constitutional Court approaches the case based on the positive obligations of the state when it is concerned with commercial disputes between individuals.
In individual applications, The Constitutional Court has been discussing the issue in terms of whether legal opportunities are provided to individuals in private law, and if it provided, whether individuals use these opportunities. If the private law opportunities are not used by persons, the Court adjudges that there is no violation regarding the application in question. Again, although private law rules offer various alternatives, if these alternatives are not used, the same result is reached and the Constitutional Court adjudges the same. In many of its decisions, the Constitutional Court has interpreted, if the existence of the applicants’ private law possibilities such as subrogation and recording their receivables at the bankruptcy desk, as there is no violation in terms of individual application requests. In addition, the Constitutional Court does not find it appropriate to ignore this practice if there is established case law regarding the subject of the application.
It is also seen that, the Constitutional Court refrains from explanations on the merits of the events in its decisions. The court otherwise refrains from making in-depth explanations about the basic concepts of commercial law and private law. However, in some decisions, it is seen that the court can get into the essence of the matter and act as a court of the first instance.
Another conclusion we have drawn from the individual application decisions is that the Constitutional Court has approached the issue more authoritatian in cases where a party is a public legal entity or a state legal entity in claims of violation of the right to commercial property.
On the other hand, it should be underlined that the decisions of the Constitutional Court regarding the violation of the right to property concentrate, on the claims of violation of the property right arising from the performance of the contract. An example of this is the bankruptcy of a company due to its inability to collect its receivables although final court order and decisions about additional damage. In these decisions, the Constitutional Court, also benefited from the relevant judicial jurisprudence.
We have reached the conclusion, that the Constitutional Court adopts a very strict attitude in individual applications regarding the claims of violation of commercial property rights and has decided that there is no violation of rights in individual applications to a large extent.
In addition, the Constitutional Court does not hesitate to make use of commercial legislation and judicial jurisprudence in individual application decisions regarding claims of violation of commercial property rights. The Court also interprets commercial law institutions, in outline without interfering with and contradicting the unique interpretation style of commercial law.
As for the cancellation decisions; It is seen that the Constitutional Court found two main codes contrary to the right to property and canceled it. It is seen that these decisions also may set a precedent for the provision of Article 62 of the Banking Act, which stipulates that the time-barred deposits will be transferred to the treasury.
As a result, it has been seen that the developments in the fields of constitutional law and human rights law in recent years have affected commercial law as well as in all other fields of law. And that the constitutional and human rights norms have indirect, if not direct, effects on legal problems arising from the commercial property right. Again, it has been concluded that many individual applications have been made to the Constitutional Court regarding the protection of the right to commercial property, but the Court has followed a strict attitude on this issue. As for the annulment of the provisions of the law that are in violation of the right to commercial property, the Court has annulled both laws that have come before it in recent years, by heavily using the principle of proportionality in its decisions.

I. TEMEL BİR HAK OLARAK MÜLKİYET HAKKININ TİCARET HUKUKU İLE İLİŞKİSİ VE TİCARİ NİTELİKLİ MÜLKİYET OLGUSU

Bir terim olarak mülkiyet, Arapça “m-l-k” kökenli olup¹ , özü itibarıyla iktisadi bir kavramdır. Zira mülkiyet ve bundan mütevellit sorunlar iktisadi düşüncenin oluşumunun temel dayanağını teşkil etmektedir. Nitekim kıt kaynakların bölüşümünün ne surette gerçekleşeceği sorunu ve çözümüne odaklanan iktisat doktrinin de ayrım noktası hep mülkiyet olagelmiştir² . Mülkiyetin iktisadi bir kavram olarak doğması ve bu alandaki tartışmalar, kuşkusuz en büyük etkisini hukuk alanında göstermiştir³ . Zira mülkiyete ilişkin her tercih, hukuk politikasının da bu tercihe göre şekillenmesini gerektirmektedir⁴ . Bu nedenle iktisadi anlamda mülkiyetin, hukuki anlamda mülkiyet ile eş zamanlı ortaya çıkıp geliştiği ve çoğu zaman iktisadi etkilerin hukuki sonuçları zorladığı söylenebilir⁵ . Örneğin tek bir çiftçinin arazisini nadasa bırakması mülkiyet hakkının bünyesinde barındırdığı hakların basit bir kullanımı şeklinde anlaşılabilecekken; büyük bir otomotiv üreticisinin üretimde daralmaya gitmesinin iktisadi sonuçları oldukça farklı olacak, dolayısıyla hukuken mülkiyet hakkının bünyesinde barındırdığı usus, fructus ve abusus yetkileri, iktisadi sonuçların zorlamasıyla akamete uğrayabilecektir⁶ . Ayrıca bir malın mülkiyet hakkı ile ilişkilendirilebilip hukukilik vasfı kazanabilmesi için de o malın iktisadi açıdan bir değerinin bulunması gerekmektedir⁷ .

Önemle belirtelim ki, modern iktisat teorisi, iktisadi anlamda mülkiyetin açıklığa kavuşturulmasını hukuk ve iktisat sahasındaki görüşleriyle Nobel iktisat ödülü kazanan Ronald Coase’a borçludur. Coase teorisine göre, mülkiyet hakkı bünyesinde münferit birtakım hakları da barındırmakta ve tüm bu hakların da kullanımının bir sınırı bulunmaktadır⁸ . Yazar bu yönüyle mülkiyet hakkını bir haklar demeti (bundle of rights) olarak kabul etmektedir⁹ . Sonuç olarak mülkiyet hakkının iktisadi cephesinde yürütülen tartışmaların son tahlilde hep hukuk ilmiyle de bağlantısı kurulmak suretiyle yürütüldüğü anlaşılmaktadır¹⁰ . Bununla birlikte iktisatçıların mülkiyet haklarına bakış açısının bilhassa da özel hukukun mülkiyet hakkı anlayışı ile bağdaşmadığını özellikle belirtmek gerekir¹¹ .

Hukuki anlamda mülkiyet hakkına gelince; bakış açılarındaki bazı farklılıklardan ötürü mülkiyet hakkının kamu hukuku ve özel hukuk açısından ayrı ayrı ele alınması zaruret arz etmektedir.

Özel hukukta mülkiyet hakkı öncelikle bir ayni hak niteliği taşır. Dolayısıyla özel hukukun konusunu teşkil edebilmesi mülkiyet hakkının eşya ile ilişkilendirilmesini zorunlu kılar¹² . Hatta bu durum mülkiyet hakkının şahsi haklardan ayırt edilmesini sağlayan ve ona mutlak hak niteliğini kazandıran en önemli özelliğidir. Dolayısıyla bir alacak hakkının mülkiyet hakkı kapsamında mütalaa edilmesi söz konusu olamaz. Özel hukukta mülkiyet hakkını açıklamaya çalışan görüşleri mülkiyeti, bünyesinde münhasıran yetkiler ihtiva eden bir hak olarak telakki eden klasik görüş ile mülkiyet hakkının sosyal fonksiyonunun da bulunduğunu kabul ederek onu ödevleri de bünyesinde barındıran bir hak olarak kabul eden modern görüş olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür¹³ . Klasik görüş mülkiyet hakkını kişinin eşya üzerindeki mutlak hakimiyeti şeklinde anlaması¹⁴ ve bu nedenle de mülkiyet hakkının sosyal yönünü göz ardı etmesi nedeniyle eleştirilmiş ve günümüzde yerini modern görüşe bırakmıştır¹⁵ . Nitekim pozitif hukukta özel hukuk bakımından mülkiyet hakkına ilişkin temel hüküm niteliğinde olan TMK md. 683 hükmü, sadece mülkiyet hakkının sahibine bahşettiği kullanma (usus), semerelerinden istifade etme (fructus) ve tasarruf edebilme (abusus) yetkilerini, hakkına tecavüz edilmesi halinde malikin imkanlarını düzenlemekle kalmamış, mülkiyet hakkının sınırlarını da çizmiştir¹⁶ . Mülkiyet hakkının korunmasına ilişkin olarak medeni hukukta TMK md. 683/II hükmünde ifadesini bulan istihkak davası (rei vindicatio) ve tecavüzün önlenmesi (actio negatoria) davalarını burada öncelikle zikretmek gerekir.

Kamu hukukunda mülkiyet hakkına ilişkin ulusalüstü bir düzenleme olarak AİHS’nin 1 numaralı Ek Protokol md. 1 hükmü mutlaka zikredilmelidir. İç hukukta ise mülkiyet hakkı, 1982 Anayasası md. 35 hükmünde, “Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı ikinci kısmın, “Kişinin Hakları ve Ödevleri” başlıklı ikinci bölümünde, bir temel hak olarak hükme bağlamıştır. Mülkiyet hakkı bakımından dikkate almamız gereken bir diğer düzenleme ise 1982 Anayasası md. 13 hükmüdür. Mülkiyet hakkının gerek AİHS ve gerekse 1982 Anayasası tarafından düzenlenmiş olmasının doğal sonucu ise, bu hakkın hem sözleşme ve hem de anayasanın koruması altında bulunmasıdır. Nitekim her iki metinde de bu metinlerde yer alan hakların ihlal edilmesi durumunda sahip olunan imkanlar ayrıca hükme bağlanmıştır. Bu imkanlardan ilki 1982 AY md. 148 ile 30 Mart 2011 tarihli ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun md. 45 hükümlerinde düzenlenmiş olan Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru imkânıdır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 34. maddesi uyarınca Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne tanınan bireysel başvuru imkânı ise ulusalüstü insan hakları koruması olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yukarıdaki düzenlemeler doğrultusunda Anayasa Mahkemesi’nin mülkiyet hakkının sınırlanması konusunda birtakım temel ilkeler belirlediğini görmekteyiz. Bu ilkeler mülkiyet hakkına ilişkin sınırlamanın kamu yararına dayanılarak; anayasanın sözüne, ruhuna, demokratik toplum düzeninin gereklerine ve laiklik ilkesine uygun bir şekilde ölçülülük ilkesi gözetilmek suretiyle kanunla yapılması ve tüm bunlar yapılırken mülkiyet hakkının özüne de dokunulmaması şeklinde özetlenebilir¹⁷ . Yine mülkiyet hakkının Anayasa Mahkemesi’nce tanımının da yapıldığı burada belirtilmelidir. Mahkeme mülkiyet hakkını, “Anayasa’nın 35. maddesinde bir temel hak olarak güvence altına alınmış olan mülkiyet hakkı kişiye başkasının hakkına zarar vermemek ve yasaların koyduğu sınırlamalara uymak koşuluyla, sahibi olduğu şeyi dilediği gibi kullanma, ürünlerinden yararlanma ve tasarruf etme (başkasına devretme, biçimini değiştirme, harcama ve tüketme hatta yok etme) olanağı veren bir haktır” şeklinde tanımlamak suretiyle özel hukukun mülkiyet hakkı anlayışına uygun bir yorum yapmıştır¹⁸ .

Bu noktada mülkiyet hakkı konusunda AİHM tarafından benimsenmiş ve AYM tarafından da kabul gören üç kural prensibinden de bahsetmek gerekir. Bu prensibin pratik faydası, mülkiyet hakkına yapılan müdahalenin hangi tür bir müdahale olduğunun tespitine imkân sağlamasıdır¹⁹ Üç kural prensibinde öncelikle ikinci ve üçüncü kuralların, en son birinci kuralın dikkate alınması gerekmektedir²⁰ . Buna göre birinci kural mal ve mülkün dokunulmazlığı ilkesi olarak Ek Protokol 1/1’in birinci paragrafının ilk cümlesini (1982 AY. md. 35/I), ikinci kural mülkten mahrum bırakma şeklinde Ek Protokol 1/1’in birinci paragrafının ikinci cümlesini (1982 AY. md. 35/II) ve üçüncü kural da kullanımın kontrol edilmesi olarak Ek Protokol 1/1’in ikinci paragrafını (1982 AY. md. 35/III) altlamaktadır²¹ . İkinci kural kişilerin mülkiyet haklarının hangi şartlarda sınırlanabileceğini ve kişilerin mülkünden mahrum bırakılabileceğini halleri hükme bağlamaktadır²² . Üçüncü kural ise AİHS ile 1982 Anayasası md. 35 hükmünü ayrıştırmaktadır. Zira 1982 Anayasası sınırlamanın kanuna dayanmasını ve kamu yararı amacını gütmesini şart koşarken, AİHM üçüncü kuralı içtihadi ilkelerin de hukukilik şartını sağlayabileceğini şeklinde yorumlamaktadır²³ . Sonuçta üçüncü kuralın mülkiyet hakkının kontrolü ile ilgili düzenlemeler yapılması noktasında devlete yetki verdiği görülmektedir²⁴ . Birinci kural ise genel nitelikte olup herkesin mülkiyet hakkına sahip olmasını ve bu hakka saygı duyulması gereğini ifade etmektedir. Birinci kural diğer iki kuralı tamamlayıcı bir fonksiyona sahip olması nedeniyle diğer iki kuralın kapsamına sokulamayan hallerde müdahalenin var olup olmadığının tespitine imkân tanımaktadır²⁵ .