Osmanlı Hukuk Uygulamasında Kadının Çocuğu Üzerindeki Velayet ve Vesayet Hakkı

Women’s Rights in Child Custody and Guardianship in the Ottoman Law Practice

Saliha OKUR GÜMRÜKÇÜOĞLU

Velayet hakkı/sorumluluğu tarih boyunca önemli değişimler geçirmiştir. Antik dönemde özellikle babanın, çocukları ve eşi üzerindeki mutlak egemenliği olarak uygulama alanı bulan bu hak, kimi zaman aile babasına, sorumluluğu altında bulunan kişilerin yaşam haklarını ihlal edecek düzeyde bir yetki tanımıştır. Velayet kurumunun zamanla geçirdiği tarihi dönüşüm, hesap verilebilir ve denetlenebilir bir hak olarak günümüze kadar işlevini sürdürmüştür. İslam hukukunun cari olduğu Osmanlı Devletinde velayetin nasıl işlediği, söz konusu hakkın genel teamüle göre babaya verileceği kuralının uygulamada ne ölçüde yer aldığı araştırılması gereken konular arasındadır. Özellikle İslam hukuk literatüründe, hukuk ekolleri arasında bir takım görüş farklılıkları olmakla birlikte baskın bir şekilde ifade edilen kadınların çocuklarının yalnızca bakım ve terbiyesinden sorumlu olup (hidâne), velayet/vesayet haklarının bulunmadığı görüşü, Osmanlı uygulaması ile örtüşmekte midir? Şüphesiz bu alanda elimizdeki zengin arşiv malzemesi, şer’iyye sicil defterlerindeki bilgiler, dönemin uygulaması hakkında bizlere ışık tutacak mahiyettedir. Bu çalışmada kadınların çocukları üzerindeki velayet/vesayet hakkının varlığının, Osmanlı arşiv belgeleri ışığında bir değerlendirmesinin yapılması amaçlanmaktadır.

Osmanlı Hukuku, Kadının Velayet Hakkı, Vesayet, Vasi, Hidane.

The parental rights/liabilities of custody have undergone material changes throughout history. This right applied particularly as absolute domination of father on his children and wife in the ancient history has occasionally equipped the paterfamilias with vast authorizations to such extent even to breach the right to life of his dependents. Thanks to its historical transformation over time, the parental right of custody has survived and maintained its functions as an accountable and auditable right until today. In the Ottoman State where the Islamic law was the governing law, how the parental right of custody was operated in law practice, and to which extent the rule of the grant of this parental right to father according to general custom and practice was applied are still among the proposed areas of research on the table. Although there are some variations of opinion across legal the schools of law, especially in the literature of Islamic law, does the statement that women are in charge of only care and bringing up of their children (hidhānah) and do not have any parental rights of custody and ward on them, as predominantly argued in the Islamic legal literature and jurisprudence, coincide with and correspond to the Ottoman law practice? There is no doubt that rich archive materials and information given in court records in our possession now are shedding light on the general law practice of that era. This study aims to scrutinize and assess the general law practice regarding the parental rights of custody and wasi of women on their children in the light of the archive materials.

Ottoman Law, Women’s Rights of Custody, Guardianship, Wasi, Hidanah.

Extended Abstract

The parental rights / liabilities of custody have undergone material changes throughout history. This right applied particularly as absolute domination of father on his children and wife in the ancient history has occasionally equipped the paterfamilias with vast authorizations to such extent even to breach the right to life of his dependents. As a matter of fact, in the Roman law, paterfamilias has an almost unbounded and limitless power, named patria potestas (paternal power), on the household. This power is a very wide parental power equipping the father with almost all powers regarding physical integrity and right to life on his child. In the Roman life, parental power is not dependent on the age of child, but is a continuous right persisting until death of father. That is why in the Roman state, domination of paterfamilias was valid both on immaterial rights and on patrimony. Parental and guardianship rules in the Ancient Greece also show similarities to the Roman civilization. Father, as the ruler of family, holds an absolute authority thereon. Even the children reach the age of puberty, father has the right to sell them. For instance, a father is empowered to sell his daughter if her behaviours are disliked and disapproved. There is no doubt that with its historical transformation by time, the parental right of custody has survived and maintained its functions as an accountable and auditable right until today.
In the Islamic law, the parental right of custody finds two fields of application, namely “public guardianship” and “private guardianship”. Public guardianship (velayet-i âmme) is the term used for the right of custody granted to government executives. In absence of private guardian, the right of custody passes to the public guardian, i.e. government executives, or in other words, the head of state. According to the Islamic law, as long as the conjugal community survives, both parents have responsibilities about the children. However, after expiration of conjugal community, the care, guarding and custody of children come out as one of the most important issues required to be resolved. According to the commonly believed opinion in the jurisprudence, the rights of care and guarding (right of hidâne) are granted to mother, while the rights of custody and ward covering the rights of disposition on immaterial rights and patrimony are granted to father. To put it in other words, financial liability is imposed on father, and care and guarding are seen as a part of responsibilities of mother.
In the Turkish law, the parental right of custody is dependent on paternity of the person. Parental relationship first starts with birth of child, and parental right is owned jointly by mother and father. Said parental relationship may also be established by adopting parents, because given that paternity can be created also by adoption, a parental relationship is built between adopting parents and foster child. The parental right of custody cannot be transferred to third parties, and parents are not allowed to waive from or be relieved of the liabilities imposed by this right. Differently from the Islamic Law, according to the Civil Law, the parental right of custody of a parentless child cannot be assigned to his or her grandfather. A guardian is appointed by the competent judge for a parentless child.
In the Ottoman State where the Islamic law was the governing law, how the parental right of custody was operated in law practice, and to which extent the rule of grant of this parental right to father according to general custom and practice was applied are still among the proposed areas of research on the table. Particularly, does the statement that women are in charge of only care and bringing up of their children (hidâne) and do not have any parental rights of custody and ward on them, as predominantly argued in the Islamic legal literature and jurisprudence, coincide with and correspond to the Ottoman law practice?
Just like all other systems of law, also in the Ottoman law, the person to be appointed as guardian is required to be not only adult and sane, but also a reliable person. The most important qualification sought for in a person to be appointed as guardian is that his acts of disposition on the properties of the person under tutelage are required to be fair and to increase the existing patrimony. However, due to the predominance of Hanafi doctrine in Ottoman legal practice, it is noted that the common opinion that the guardian must absolutely be a man has not come into effect and has not had its reflections in practice. As a matter of fact, where the father is not alive and has not appointed as a guardian in his place, it is established in the records that the courts mostly appointed mother as guardian or custodian.
Appointment of women as a guardian on adults, aside from their duty of guardianship on their own children, can be exampled by appointment of a woman as guardian for another woman who does not have the opportunity to take care of her own properties, or by transfer of management of patrimony of an insane woman to her daughter. On the other hand, it is also attention-grabbing to note that women are appointed not only as a guardian, but also as a “supervisor” auditing the actions taken by other guardians. As understood from a legal file, a woman named Timurhan bt. Abdullah is entrusted with the task of supervising two male guardians.
As a conclusion, it is determined that in the Ottoman state, the parental rights of custody and guardianship of women on their children were valid in practice, and even represented more than half of all records in total in some regions of the Empire. This finding indicates to us as researchers that the Ottoman judges (kadı’s) provided solution-oriented judgements in accordance with the circumstances of the period, based on the broad discretion given to them by Islamic law.

GİRİŞ

Türk Medeni Kanununa göre evlilik birliği içinde çocukların velayet hakkını ana ve baba müşterek olarak ifa eder (TMK, md. 336). Her iki taraf da çocukların sağlıklı bir ortamda bulunmasından ve gelişimden sorumludur. Söz konusu hak boşanma sonrası, çocuğun üstün yararı ilkesi gereğince, hâkimin vereceği karara göre şekillenir. Ebeveynden hangisi çocuk üzerindeki bakım ve gözetim yükümlülüğünü yerine getirme konusunda uygun şartlara sahip ise, o taraf çocuğun velayetini almaya hak kazanır. Evlilik dışı ilişkiden doğan çocuğun velayeti ise taraflar evli değilse babanın soybağını tanıması veya hâkim kararıyla soybağının kurulmasına rağmen, velayet anaya ait olur (TMK md. 337/f. 1).

Ebeveynin çocuklar üzerindeki velayeti, şahıs varlığının yanında çocukların mal varlıklarının korunması, yönetilmesi ve kullanılmasını da içerir (TMK md. 352/f. 1). Bu anlamda ana babadan çocuğun malları üzerindeki tasarrufu sebebiyle herhangi bir hesap ve güvence vermesi beklenmez. Çocuğun şahıs üzerindeki velayeti aynı zamanda malları üzerinde de tasarruf yetkisini kendinde barındırmaktadır. Başka bir ifadeyle, ana babanın çocuklar üzerindeki velayeti kaldırılmadıkça malları üzerinde işlem yapabilme yetkileri saklıdır (TMK md. 354).

İslam aile hukukunda evlilik birliğinin sona ermesi durumunda genel teamüle göre velayet baba ya da dede, amca gibi babanın erkek akrabalarına tevdi edilir. Bununla birlikte 0-7 yaş arasında çocukların bakım ve gözetiminde çoğunlukla anneye olan ihtiyacı, söz konusu dönemde çocukların annenin yanında kalmasını zorunlu kılmaktadır. İslam hukukunda “hidâne” olarak isimlendirilen bu uygulamaya göre çocuk, hayattaysa anneye verilir. Annenin hayatta olmaması durumunda söz konusu bakım ve gözetim, annenin kadın akrabaları üzerinde bir yükümlülük olarak gözükmektedir. Ancak bu süre zarfında çocuğun bakım masrafları veya çocuğun mal varlığıyla ilgili yetki ve sorumluluk babaya aittir. Hidâne yükümlülüğü yalnızca bakım, gözetim ve terbiyeyi kapsamaktadır. Anne veya annenin yakın kadın akrabaları yanında hidâne süresini tamamlayan çocuğun velayeti babaya, baba hayatta değilse dedeye, daha sonra da babanın erkek akrabalarına geçer.¹ Çocuğun mal varlığı ile ilgili işlemlerde ise babanın ölümünden sonra, şayet baba kendi yerine bir “vasi” belirlemişse, malların korunması ve yönetimi o vasi üzerinden devam eder. Ancak baba yerine bir “vasi” bırakmamışsa, mahkeme çocuğun mallarını koruma ve idare etme maksadıyla bir vasi görevlendirir.² Osmanlı uygulamasında babanın kendi yerine bir vasi tayin etmediği durumlarda mahkemenin çoğunlukla anneyi vasi olarak atadığı görülmektedir.

Bu çalışmada velayetin kavramsal çerçevesini belirledikten sonra, velayet kurumunun günümüze kadar geçirdiği tarihi dönüşüme kısaca yer verilmiştir. İkinci kısımda İslam hukuku ve Türk hukukundaki velayetin şartları, uygulanışı ve sonuçları hakkında bilgiler verilmiş, çalışmanın son bölümünde ise Osmanlı Devletinde kadınların çocukları üzerindeki velayet ve vesayet haklarının uygulamada yer alıp almadığı Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (Osmanlı Arşivi) belgeleri ile İslam Araştırmaları Merkezi tarafından transkribe edilen 100 ciltlik İstanbul Kadı Sicillerindeki kayıtlar esas alınarak gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmıştır.