İran’da Telif Haklarının Gelişimi ve Telif Hakları Kanunu Tasarısı Üzerine Bir İnceleme

The Development of Copyrights in Iran and a Study on the Draft Copyright Law

Amirreza MAHMOUDİ, Abbas KILIÇ

İran’daki telif haklarına ilişkin yasal düzenlemeler hakkında son gelişmeler önem taşımaktadır. Bu makalenin odağını, 2010 yılında hazırlanan ve hâlihazırda İran Parlamentosunda beklemekte olan “Telif Hakları Kanunu Tasarısı” oluşturmaktadır. Telif Hakları Kanunu Tasarısı’nın amacı temel olarak telif haklarına ilişkin kanunda reform yapmak, hak sahiplerinin çıkarlarının daha iyi korunmasını sağlamak ve İran’ın gelecekte Bern Sözleşmesi’ne ve diğer uluslararası telif hakları anlaşmalarına katılmasını sağlamaktır. Makale, ilk olarak mevcut kanunlara ve Telif Hakları Kanunu’nun geçmişine kısa bir bakış sunmaktadır. Telif Hakları Kanunu Tasarısı metninin, İran’ın mevcut Telif Hakları Kanunu’nun uluslararası telif hakkı standartlarıyla uyumluluğu değerlendirilmektedir. Bu makale, Telif Hakları Kanunu Tasarısı’nın genel olarak İran’daki yürürlükteki Kanunu güncel ve uluslararası telif hakkı sözleşmelerinin normatif çerçevesi ile daha uyumlu hale getireceği düşüncesiyle, bunun olumlu bir girişim olduğu yaklaşımına dayanmaktadır. Bu nedenle, Tasarı üzerinde daha fazla değerlendirme yapılması ve bunun optimizasyonundan sonra yürürlüğe girmesi halinde, yalnızca İran’daki hak sahiplerinin ve kullanıcıların çıkarlarını daha iyi korumakla kalmayacak, aynı zamanda İran ile diğer ülkeler arasında işbirliğini, karşılıklı korumayı ve bu eserlere erişimin sağlanmasını kolaylaştıracaktır.

Telif Hakkı Reformu, Telif Hakları, Uluslararası Telif Hakları Kanunu, Telif Hakları Kanunu Tasarısı.

The latest developments in the legal regulations regarding copyright in Iran are important. The framework of this article is related to the draft of copyright law that has been awaiting approval in the Iran Islamic Consultative Assembly since 2010. The purpose of the draft of copyright law is to amend existing copyright laws, protect the rights of the rightful owners, and facilitate Iran’s accession to the Berne Convention and other conventions. This article summarizes the copyright law and the history of copyright laws in Iran. The draft of copyright law has been studied and compared with the existing copyright law in Iran as well as international copyright laws. The present article considers that the drafting of copyright law can improve the situation of copyright laws in Iran and take a step towards standardization of laws in accordance with international laws and conventions. Therefore, further study of the draft of copyright law, as well as how to implement it, will not only protect the rights of copyright holders, but also lead Iran to cooperate with other countries in protecting the rights and access to literary works.

Copyright Reform, Copyrights, International Copyright Law, Draft Copyright Law.

Giriş

Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar, yalnızca bu eserleri üretenlere ilişkin haklar ile sınırlı olmayıp, bu eserler ile bağlantı hak sahiplerinin de haklarını korumaktadır. Bunun temelinde ise, bir hukuk düzeninde kişilerin maddi varlıklar üzerindeki hakları korunurken, fikri mülkiyet kapsamında maddi nitelikte olmayan değerlerin korunmamasının büyük bir eksikliğe yol açacağı anlayışı yatmaktadır. Zira bir kişinin yaratıcı gücü ve çabası, toplumun gelişmesine olanak sağlayacağı gibi fikri ve sınai haklar alanında kalkınmasının koşullarını da yaratacaktır. Bu sebeple, fikri mülkiyet haklarının korunması için gerek uluslararası¹ gerekse ulusal hukuk sistemlerinde bu yönde hukuki düzenlemelerin yapılması bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.²

İran’da telif hakları alanında hukuki düzenlemelerin temeli 50 yıl öncesine dayanmaktadır.³ Söz konusu alanı düzenleyen normatif dayanak, 1970 yılında kabul edilen Yazarların, Bestecilerin ve Sanatçıların Haklarını Koruma Kanunu’dur.⁴ Kanun her ne kadar yazarlar, besteciler ve sanatçılara yönelik telif haklarını koruma altına almakta ise de, fonogram icracıları veya yapımcıları gibi bazı hak sahiplerinin çıkarları bu korumanın kapsamında yer almamaktaydı.⁵ Zira daha sonra, “Kitapların, Süreli Yayınların ve Fonogramların Tercümesi ve Çoğaltılması Kanunu”⁶ ile bu konu düzenleme altına alınmıştır.

1973 yılında kabul edilen Tercüme Kanunu’nun ardından, yaklaşık 30 yıl boyunca İran’da telif haklarını yasal olarak düzenleyen ve güvence altına alan hiçbir gelişme kaydedilememiştir. 2000 yılında ise bilgisayar yazılımı alanındaki teknolojik gelişmeleri kapsamına alan “Bilgisayar Yazılımı Haklarının Korunması Hakkında Kanun⁷ kabul edilmiştir. 2003 yılında ise Elektronik Ticaret Kanunu, yazarların 1970 ve 1973 kanunlarında tanınan haklarını dijital mecra çerçevesinde düzenleme altına almıştır.⁸

Son olarak 2010 yılında, Parlamento 1970 Telif Hakları Kanunu’nun 12. maddesini değiştiren Kanunu kabul etmiştir. Bu kapsamda, daha önce bir yazarın maddi haklarına ilişkin koruma süresi, onun ölümünden itibaren 30 yıl olarak belirlenmişti.⁹ Bern Sözleşmesi ile değiştirilen 12. madde ve söz konusu maddenin dipnotu¹⁰ (nükte/açıklama) bunun anlamının genişlemesine olanak sağlamıştır. Bu doğrultuda, Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmesi ve 1994 Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle İlgili Yönleri Anlaşması’nın asgari şartlarına uygun olarak bu süreyi, yazarın ölümünden itibaren 50 yıla kadar uzatmıştır.¹¹

Uluslararası anlaşmalar sistemi çerçevesinde ele alındığında, İran esasen telif haklarını güvence altına alan uluslararası andlaşmaların hiçbirine katılmamıştır.¹² Her ne kadar İran, Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’ne (WIPO) 2001 yılında katılmış ise de, henüz uluslararası telif hakkı rejiminin temelini oluşturan WIPO tarafından kabul edilen anlaşmalardan hiçbirini imzalamamıştır.¹³ Ayrıca İran, Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üyesi olmayıp, yalnızca gözlemci konumunda bulunmaktadır ve bu nedenle TRIPS Anlaşmasına (Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Anlaşması/Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rigths) da katılmamıştır. İran Dışişleri Bakanlığı Kör, Görme Engelli veya Başka Bir Nedenle Basılı Materyal Okuma Engelli Kişilerin Yayımlanmış Eserlere Erişiminin Kolaylaştırılmasına Dair Marakeş Anlaşması’nı 2013 yılında imzalamıştır.¹⁴ Zira Marakeş Anlaşması’nın onaylanması için, doğrudan başka herhangi bir telif hakkı anlaşmasına taraf olma ve bir uluslararası örgüte üye olma şartı aranmamaktadır.

Bu süreçte birçok yetkili, yazar, sanatçı ve yayıncı, telif haklarına ilişkin mevcut kanunların yetersizliği konusundaki endişelerini dile getirmiş ve İran’da telif haklarının daha iyi korunması için çağrıda ve girişimde bulunmuşlardır.¹⁵ Ayrıca, İran’ın uluslararası telif hakkı örgütlerine ve bunların ürettiği belgelere taraf olmaması, yabancı yazarların ve telif hakkı sahiplerinin haklarının İran’da korunamaması sonucunu doğurmuştur.¹⁶ Benzer şekilde, İranlı hak sahiplerinin yurtdışında haklarının ihlal edilmesi halinde, buna yönelik yargısal usullerin işletilerek dava açılması olanağı da bulunmamaktadır.¹⁷ Bu çerçevede, yayıncılar, İran’ın uluslararası telif hakkı belgelerine taraf olması gerektiğine ilişkin görüşlerini dile getirmişlerdir.¹⁸ Bunların bir kısmı -özellikle endüstri çevreleri- Bern Sözleşmesi’nin imzalaması konusunda desteklerini ifade ederlerken; diğerleri ise yerel yayıncıların yabancı yayıncılar üzerindeki haklarına öncelik verilmesini dile getirmişlerdir.

Söz konusu Kanun’da reform yapmanın temel gerekçeleri ise, mevcut mevzuatın çıkarılmasında gecikilmiş olması, kanunun hızla büyüyen teknolojik gelişmelerle uyumsuzluğu, farklı kanunlar arasındaki bağlantıya ilişkin belirsizlikler ve ihlal veya hukuka aykırılık durumlarında mevcut güvencelerin ve cezaların yetersizliğine dayanmaktadır. Bu endişeleri gidermek ve potansiyel olarak Bern Sözleşmesi ve TRIPS Anlaşmasına katılma hedefiyle, 2010 yılında “Fikri Mülkiyetin Korunması”¹⁹ konusunda bir taslak Bakanlar Kurulu tarafından hazırlanmıştır. Hükümetin onayından sonra, Kanun Tasarısı’nın güncellenmiş şekli hazırlanarak görüşülmek üzere İran İslam Parlamentosu’na sunulmuştur.²⁰

Bu makalede ilk olarak, İran’daki Telif Hakları Kanunu Tasarısı ile mevcut Telif Hakları Kanunu karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Bu çerçevede, Kanun Tasarısı’nın yürürlükteki Kanunun eksikliklerini giderip gidermediği üzerinde durulacaktır. Ayrıca, Tasarının uluslararası telif hakkı koruma standartlarına uygun olup olmadığı ve İran’ın Bern Sözleşmesi veya TRIPS Anlaşması gibi anlaşmalara katılmasının koşullarını sağlayıp sağlamadığı değerlendirilecektir. İkinci olarak, Tasarının hazırlanması süreci üzerinde durulacaktır. Üçüncü olarak, Kanun Tasarısı ile mevcut Kanun arasındaki temel farklılık alanlarına odaklanılarak Kanun metnine daha kapsamlı bir bakış sağlanacaktır. Son olarak, İran’daki telif haklarının korunması ve uluslararası telif hakkı anlaşmalarına daha fazla üyelik sağlanması halinde meydana gelebilecek sonuçlar bakımından değerlendirmeler yapılacaktır.

I. Telif Hakları Kanunu Taslağının Gelişim Süreci

İran Kültür ve İslami Rehberlik Bakanlığı, 86 maddeden oluşan “Edebi ve Sanatsal Fikri Mülkiyet Haklarının Korunması İçin Kapsamlı Kanun Taslağı” başlıklı bir çalışma gerçekleştirmiştir. Ancak, bu Kanun Taslağı hiçbir zaman değerlendirilmek ve bir Tasarıya dönüştürülmesini sağlamak üzere Hükümete sunulmamıştır. 2010 yılında ise Enformasyon Yüksek Kurulu Sekreterliği, Edebi, Sanatsal ve Komşu Fikri Mülkiyet Haklarının Korunması İçin Kapsamlı Kanun Taslağı’nı kabul etmiştir. Taslakta, telif hakkı eserlerinin korunmasına ilişkin mevcut Kanun’daki boşluğu doldurma amacı ve gereğinin yerine getirilmesi konusundaki irade vurgulanmıştır. 2010 yılında hazırlanan Kanun Taslağı aşağıda sıralanan bir dizi temaya odaklanmıştır:²¹

i. Korunan konunun tanımının genişletilmesi,

ii. Mevcut Kanundaki belirsizliklerin açıklığa kavuşturulması,

iii. Yazarların maddi ve manevi çıkarlarının kapsamının genişletilmesi,

iv. Yazarların maddi ve manevi çıkarlarının korunması,

v. Görsel-işitsel eserlerin yapımcılarının haklarının korunması,

vi. İcracıların, fonogram yapımcılarının ve yayıncıların haklarının korunması,

vii. Yazarların ve yayıncıların haklarının kanun hükümleri çerçevesinde belirlenmesi,

viii. İran’ın taraf olmayı planladığı, Uluslararası TRIPS Anlaşması gibi anlaşmalar,

ix. Yazarların haklarının korunma süresinin uzatılması,

x. Veritabanlarının ve bilgisayarda oluşturulan çalışmaların korunması gibi yeni teknolojilere özel dikkat,

xi. İran’ın dini ve yasal ilkelerine göre hukukun yerelleştirilmesi,

xii. Gelişmekte olan ülkeler için uluslararası anlaşmalarda, eğitim ve araştırma amacıyla sınırlama ve istisnaların genişletilmesi de dâhil olmak üzere izin verilen rezervasyonlardan maksimum düzeyde yararlanılması.

Bu kapsamda bulunan Kanun Taslağı bazı muhalefet ve itirazlar sonucu rafa kaldırıldı. Yaklaşık bir yıl sonra, hemen hemen benzer kapsamda yeni bir Kanun Taslağı, Kültür ve İslami Rehberlik Bakanlığı Fikri Mülkiyet Politikaları Konseyi²² himayesinde hazırlandı. Komisyonlarda yapılan değerlendirmelerden sonra, bu Taslağın son şekli Hükümete sunuldu²³ ve Hükümet tarafından bu Tasarı 2014 yılının Eylül ayında onaylandı.²⁴ Belirtildiği üzere, Telif Hakları Kanunu Tasarısı hali hazırda Parlamentoda görüşülmeyi beklemektedir. Parlamento ve ardından Gözetim Konseyi tarafından kabul edilmesi halinde, bu Kanun, 1970 Telif Hakkı Kanunu, 1973 Çeviri Kanunu, 2000 Yazılım Kanunu ve 2003 Elektronik Ticaret Kanunu’nun ilgili bölümlerini ilga ederek bunların yerini alacaktır.²⁵