Mimari Eserlerde Hak Sahipliği ve Uygulama Sorunları

Ownership and Practice Problems in Architectural Works

İlhami GÜNEŞ

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, eser sahibini eserinden ötürü hukuken korumakta, ona mali haklar ve manevi haklar sağlayarak eserinden azami yararlanabilmesini sağlamaktadır. Sahibinin hususiyetini taşıyan her türlü bilimsel ve edebî veya musiki eseri veya güzel sanatlar eseri veya sinematografik ürünler eser olarak kabul edilirler. Mimar ve mühendisler de çizimleri eser niteliği taşımak (hususiyet göstermek) kaydıyla, projeleriyle ilgili eser sahipliği haklarından yararlanabilmektedir. Uygulamada, ilmi ve teknik eser kategorisinde yer alan projeler, her zaman bir gerçek kişi elinden çıkmakla, mimarın yaratıcılık dünyasında doğarlar. Bununla birlikte mimarlık firmalarında, sıklıkla ekip çalışması ve bilgisayar program desteği ile projeler yaratılmaktadır. Ancak mimarlar ile iş sipariş edenler arasında mimari projenin uygulanmasıyla ilgili çeşitli sorunlar yaşanmaktadır. Bu yazıda mimari projelerin eser sahipliği, mali haklar ve manevi hak konusu ele alınmaktadır.

Mimari Proje Eseri, Eser Sahibi, Mali Haklar, Manevi Hak.

Act on Intellectual and Artistic Works legally protects the owner of the work due to his or her work, and ensures that one can make maximum benefit out of their work by providing financial and moral rights. Any intellectual or artistic work, scientific and literary or musical work or work of fine arts or cinematographic work bearing the character of its owner is considered as work. Architects and engineers can also benefit from copyright ownership regarding their projects, provided that their drawings have the work quality (representing a characteristic). In practice, projects in the category of scientific and technical works are born in the creative world of the architect, always by the hand of a real person. However, in architectural firms, projects are often created with teamwork and computer program support. Thus, there are various problems between architects and those who ordered the work in practicing the architectural project. In this article, the ownership of copyright, financial rights and moral rights of architectural projects are discussed.

Architectural Project Works, Ownership of Work, Financial Rights, Moral Right.

I. Mimari Eser Kavramı ve Eser Sahipliği Korumasının Yasal Yolu

Fikri hukuk bakımından eser kavramı “kişinin sadece zihni faaliyeti sonucunda ortaya koyduğu ve hukuki bakımdan değer ifade eden neticeler” şeklinde tanımlanabilir. Doğal olarak insanın her tür zihni faaliyeti sonucu ortaya çıkardığı ürünler eser olarak nitelenemez.¹ Ürün belli koşulları taşımalı, hususiyet bakımından belli bir eşiği aşmalıdır.

Yasal tanımdan hareketle bir fikri ürünün eser koruması alabilmesi için gereken koşullar aşağıda sıralandığı gibidir;

• sahibinin hususiyetini taşıması,

• hususiyeti yansıtır düzeyde belli bir materyal üzerine sabitlenmesi ve şekillenmesi,

• fikri çabanın ürünü olması.

Ancak bazı eser türlerinde ek koşullar aranabilmektedir. Buna göre, güzel sanat eserlerinde (resim, heykel, fotoğraf gibi) bedii, yani estetik nitelik (FSEK m. 4), bilimsel eserlerde ilmi veya teknik özellik (FSEK m. 2/b, 3) sinema eserlerinde çekim tekniğine uygunluk da bulunmalıdır.² Mimari eserlerde, sadece proje, kroki veya plan değil; şartları varsa yapının kendisi de korunur. Bu bakımdan proje ve plan ve tasarımlarıyla mimari yapının (eser olan yapının) kendisini ayırt etmek gereklidir. Mimari projeler yasada açıkça “ilim ve edebiyat eserleri” arasında gösterilmiştir. FSEK m. 2/3 “her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri”ni bu grupta saymıştır. Bu hükümde, mimari yapıların eser olsun veya olmasın zorunlu unsurları olan elektrik, statik, tesisat ve varsa makine projelerinin sayılmamış oluşuna dikkat edilmelidir. Bunun sebebi, mühendislik projelerinin mesleğin katı bilimsel ve teknik ilkelerine göre hazırlanmaları gereğidir. Yasada açıkça zikredilmeyen mühendislik projelerinde işlevsellik yoğun ve baskın unsur olduğundan, standart ilkelere göre hazırlanırlar. Bu projelerin bilimsel ve teknik niteliklerinde hususiyet aranacaktır.³ Ancak içtihat hukuku ve uygulamada, herhangi bir mühendisin çizeceği türden projelerde hususiyet bulunmadığı kabul edilmektedir.⁴

Mimari eserden doğan mali hakların kullanılması kural olarak, FSEK m. 52 gereğince, açık irade beyanı ve yazılı sözleşme yapılmasına bağlıdır. Hukuka aykırı olarak edinilen ve kullanılan projenin uygulanması mali ve manevi hak ihlali sonucunu doğuracaktır.

Mimari proje eserinin haksız kullanımı halinde, eser sahibi veya hak sahibi ihlalin türünü ve sonuçlarını esas alarak FSEK m. 71, m. 66 ve m. 68 kapsamında hukuk ve ceza davalarına başvurabilmektedir.