Anayasal Güvence Olarak Suçta ve 
cezada Kanunîlik İlkesi

PRINCIPLE OF LEGALITY AS A CONSTITUTIONAL GUARANTEE

Zeynel T. KANGAL

Özet: Suçta ve cezada kanunîlik ilkesi, hukuk devleti ilkesinin en önemli görünüm şekillerinden biri olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, suç teşkil eden fiilin ve bunun karşılığında uygulanacak ceza yaptırımının, fiilin gerçekleştirilmesinden önce kanunda gösterilmesi zorunludur. Bu kanun, yasama organı tarafından çıkarılan şeklî anlamdaki kanun olmalıdır. Suçta ve cezada kanunîlik ilkesi bireysel özgürlüklerle ilgili olduğundan anayasalarda ve uluslararası belgelerde de düzenlenmektedir. Kanunîlik ilkesinin sonuçlarından biri olan belirlilik ilkesi, suç tanımlarının ve uygulanacak ceza yaptırımlarının kanunda açık bir şekilde kaleme alınmasını gerektirmektedir. Yine kanunîlik ilkesi örf-âdet hukukunun ceza hukukunda failin aleyhine olarak uygulama alanı bulmasını engellemektedir. Kıyas yasağı, suç yaratma ve cezasını belirleme yetkisini hâkime bırakmayarak yasama organının bu konudaki tekel yetkisini vurgulamaktadır. Bununla birlikte, hâkimin kanunun anlamını ortaya çıkarabilmek için yorum yapma yetkisi ve görevi bulunmaktadır. Suç tanımı yapma ve cezasını belirleme yasama yetkisine dâhil bir konu olduğundan, idare düzenleyici işlemleriyle suç yaratamaz ve ceza belirleyemez. Kanunîlik ilkesi ceza kanunlarının failin aleyhine olarak geçmişe yürütülmesine de engel olmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Belirlilik İlkesi, Örf-Âdet Yasağı, Yorum, Kıyas Yasağı, İdarenin Düzenleyici İşlemleri, Geçmişe Uygulama Yasağı.

Abstract: Principle of legality is one of the most important aspects of rule of law. According to this principle an act that constitutes a crime and it's sanction should be clearly stated in the law before the act is committed. This law should be enacted by the parliament formally. Principle of legality is also regulated under constitutions and international documents due to it's relation with fundamental rights. Principle of certainty which is a result of this principle requires the definition of crimes and their sanctions to be clearly stated in the law. Principle of legality also prohibits customary law to be applied against the accused. Prohibition of analogy emphasizes the monopoly of parliament's authorization to enact law, by giving no authorization to judge to create law. However the judge has a duty and authorization to interpret the provisions of the law. Legislative organ has the monopoly to define crimes and determine sentences for them; so administration can not define crimes and determine sentences by regulatory acts. Principle of legality prohibits the criminal codes to be applied retroactively against the accused.

Keywords: Principle of Certainty, Prohibition of Creating Law by Customary Law, Interpretation, Prohibition of Analogy, Regulatory Acts of Administration, Prohibition of Retroactive Application.

I. KANUNSUZ SUÇ VE CEZA OLMAZ İLKESİ

Hukuk devleti ilkesinin gereklerinden biri de, devletin özellikle ceza hukuku aracılığıyla bireylerin hukuksal değerlerine yönelik keyfî ve aşırı müdahalelerde bulunmasının önüne geçmektir. Birey suç teşkil eden fiilin ve bunun karşılığında öngörülen yaptırımın ne olduğunu önceden bildiği takdirde, davranışını buna göre yönlendirerek yaşamını hukuka uygun olan hareket alanı içerisinde sürdürebilecektir. Hukuka aykırılık alanına girmediği sürece de, hukuksal değerlerine devletin müdahale edemeyeceğini bilecek ve kendini güvende hissedecektir. Böylece birey, devletin keyfî cezalandırmasına karşı korumasız kalmamaktadır.

Ceza hukukunun en önemli temel ilkelerinden biri, belki de birincisi olan kanunîlik ilkesine göre, bir davranışın cezalandırılabilirliğinin ve bunun için öngörülen ceza hukuku yaptırımlarının şeklî anlamdaki kanunda gösterilmesi gerekmektedir. Başka bir ifadeyle, fiilin işlendiği anda kanunun önceden bu fiili suç olarak tanımlamış ve yaptırımını da öngörmüş olması gerekmektedir¹.

Kanunîlik ilkesi esas itibarıyla bireysel özgürlükleri korumayı amaç edindiğinden anayasal güvenceye de kavuşturulmuş (AY md. 38) ve böylece Anayasa Mahkemesi’nin de inceleme alanına dâhil edilmiştir. Çünkü kanunîlik ilkesine sadece ceza kanunlarında yer verilmiş olsaydı, kanun koyucu, bunun yalnızca hâkimi bağlayacağı düşüncesiyle hareket ederek kanunîlik ilkesine ters düşen uygulamalara gidebilirdi. Anayasalar kanunîlik ilkesine yer verdikleri takdirde, ceza kanunlarını yapma görevinin yasamanın tekelinde olduğuna ve başka bir kuvvete devredilemeyeceğine işaret etmektedirler. Bu bağlamda, bazı devletler kanunîlik ilkesine anayasalarında doğrudan yer vermişlerdir. Alman AY md. 103/2², Fransız AY md. 34³, İtalyan AY md. 25/2-3⁴, İspanyol AY md. 8/3 ve md. 25/1⁵, Belçika AY md. 14⁶, İsveç AY Böl. 2 § 10/1⁷, Polonya AY md. 42⁸ örnek olarak sayılabilir. Bazı devletler ise bu ilkeye anayasalarında doğrudan yer vermemekle birlikte, hukuk devleti veya hukukun üstünlüğü ilkelerini anayasal referans olarak göstermektedirler. Avusturya AY md. 18⁹ ve Çin AY md. 5¹⁰ buna örnek gösterilebilir.