Ticari Temsilcinin Kambiyo Taahhüdünde Bulunma Yetkisinin İşletme Amacı/Konusu Kapsamında Değerlendirilmesi

Evaluation of the Commercial Agent’s Authority to Make Commitment with Commercial Bills Within the Scope of Business Purpose/Subject

Buket ÇATAKOĞLU AYDIN

Makalede tacirin emir ve talimatları doğrultusunda, kısaca ona bağlı olarak faaliyet gösteren ve yetkileri en geniş tacir yardımcısı olan ticari temsilcinin kambiyo taahhüdü yetkisi ve bunun işletme amacı veya konusu ile sınırlı olup olmadığı sorunsalı incelenmiştir. Türk Borçlar Kanunu (TBK) m.548 hükmüne göre; “ticari temsilci, iyiniyetli üçüncü kişilere karşı, işletme sahibi adına kambiyo taahhüdünde bulunmaya ve onun adına işletmenin amacına giren her türlü işlemleri yapmaya yetkili sayılır”. Hüküm ticari temsilcinin yetki sınırını “işletme amacı veya konusu” olarak çizmektedir. Ticari temsilcinin kambiyo taahhüdünde bulunma yetkisi de bu düzenlemede açıkça belirtilmektedir. Acaba ticari temsilci işletme amacı/konusu dışında kambiyo taahhüdünde bulunabilir mi ve bulunursa ne olur soruları bu noktada önem kazanmaktadır. Bu soruların cevabını ararken dikkat edilmesi gereken noktalar ise kambiyo senetlerinin soyutluk niteliği ile ticaret şirketleri için terkedilen “ultra vires” ilkesi nedeniyle “işletme amacı/konusu” kavramının kazandığı yeni boyuttur.

Ticari Temsilci, İşletme Amacı, İşletme Konusu, Kambiyo Taahhüdü.

In the article, the authority of the commercial agent who operates in accordance with the orders and instructions of the merchant, briefly under him, and who is the merchant assistant with the widest powers, to make a commitment with commercial bills and the question of if this is limited to the purpose or subject of the business enterprise has been examined. According to the Article 548 of the Turkish Code of Obligations (TCO); “the commercial agent is deemed to be authorized to make commitment with commercial bills on behalf of the business owner and to carry out all kinds of transactions that fall within the scope of the business on his behalf against bona fide third parties”. The provision defines the limit of authority of the commercial agent as “business purpose or subject”. The authority of the commercial agent to make commitment with commercial bills is also clearly stated in this regulation. At this point, the questions of whether a commercial agent can make commitment with commercial bills other than the purpose/subject of the business and what happens if he/she does that become important. The points to be considered while seeking answers to these questions are the intangibility of commercial bills and the new dimension of the concept of “business purpose/subject” due to the “ultra vires” principle left for business corporations.

Commercial Agent, Business Purpose, Business Subject, Commitment with Commercial Bills.

I. Giriş

Ticari temsilci, yasal bazı istisnalar dışında tacirin yapabileceği tüm işlemleri onu temsilen yapabilme yetkisine sahip en geniş yetkili bağlı tacir yardımcısıdır. Tacirin unvanını kullanarak ve ticari temsilci olduğunu gösteren ibare ile birlikte imzalamış olduğu tüm hukuki işlemlerden tacir sorumludur.¹ Ticari temsil yetkisinin kapsamını belirleyen Türk Borçlar Kanunu (TBK) m.548 doğrultusunda ticari temsilci, iyiniyetli üçüncü kişilere karşı, ticari işletme işleten adına kambiyo taahhüdünde bulunmak da dahil işletmenin amacına giren ve işletilmesine yönelik her türlü olağan ve olağanüstü işlemleri yapmaya yetkilidir.² Bu çalışma, ticari temsilcinin kanunla çizilmiş doğal yetki sınırı olarak nitelendirebileceğimiz “işletme amacı” veya “işletme konusu” kavramının, bu kez ticari temsilcinin yine kanunda açıkça yetkili olduğu belirtilen “kambiyo taahhüdü” işlemiyle bağlantısını incelemeyi hedeflemektedir. Bu doğrultuda önce ticari temsilcinin temsil yetkisinin kapsamı ve sınırları, ardından ticari temsilcinin kambiyo taahhüdünde bulunma yetkisi ve bu yetkinin işletme amacı/konusu ile sınırlı olup olmadığı hususları ele alınmaya çalışılacaktır.

II. Bağlı Tacir Yardımcısı Olarak Ticari Temsilcinin Temsil Yetkisi

Tacirler ticari faaliyetlerini yürütürken işletmelerinin büyüklüğüne bakılmaksızın, iş hacminin genişlediği ölçüde üçüncü kişilerin yardımına veya uzmanlığına gereksinim duyarlar. Zira bir gerçek veya tüzel kişi tacirin, günümüz teknik ve ekonomik koşulları çerçevesinde coğrafi sınırların önemini yitirmesi, yoğunluk veya başka sebepler³ yüzünden ticari faaliyetlerini tek başına yürütmesi neredeyse imkânsızdır. Bu nedenle tacirler üretim, dağıtım, pazarlama, yönetim gibi farklı alanlarda hizmetlerinden yararlanacağı ve kendisiyle arasında hizmet, vekâlet, pazarlamacılık veya acentelik gibi sözleşmeler akdedilen “tacir yardımcıları” atama yoluna giderler.⁴

Ticaret hayatında gün geçtikçe artan sürat, iş bölümü ve profesyonelleşme ihtiyacı, tacir yardımcısı kullanımını adeta zorunlu hale getirmiştir.⁵ Bu bağlamda tacir yardımcısı, tacirin ticari faaliyetlerine aralarındaki ilişkiye dayanarak herhangi bir şekilde yardım eden ya da tacir adına ve/veya hesabına hareket eden, tacire bağımlı veya bağımsız olarak çalışan ve tacirin kendi iradesiyle seçip atadığı gerçek veya tüzel kişi,⁶ şeklinde tanımlanabilir.⁷ Bir ticari işletmenin muhasebecisi, görevli ve hizmetlisi, müdürü, acentesi gibi işletmeye ilişkin faaliyette bulunan tüm kişiler tacir yardımcısı olarak nitelenebileceğinden; kavramın kapsamının genişliği ve her bir yardımcının işlev farklılığı nedeniyle doktrinde bu kimseler çeşitli ayrımlara tabi tutulmuşlardır. Bu ayrımlardan en önemlileri, bağlı/bağımlı ve bağımsız tacir yardımcıları ile temsil yetkisi olan ve olmayan tacir yardımcıları sınıflandırmalarıdır.⁸

Tacir yardımcılarının bir kısmı tacire bağımlı olarak çalışmakta; onun verdiği emirler ve talimatlar çerçevesinde ve onun gözetim ve denetiminde faaliyet göstermektedirler. Bağlı tacir yardımcıları işlerini yürüttükleri tacire çoğu zaman bir hizmet veya vekâlet sözleşmesi ile bağlı olup, sürekli biçimde ücret karşılığında ticari işletme içinde veya dışında çalışan kimselerdir.⁹ Satış elemanı, muhasebeci, bir oteldeki temizlikçi ya da restorandaki aşçı, bir mağazadaki elektrik ya da bilgisayar teknisyeni gibi genellikle tacire hizmet sözleşmesiyle bağlı çalışanlar da esasında tacirin bağlı birer yardımcısıdır. Ancak bunlar müşteri ile doğrudan ilişkisi bulunmayan ve taciri temsil yetkisine sahip olmayan ve dolayısıyla ticari işletme hukukunun ilgi alanına da girmeyen yardımcılardır. Taciri temsil yetkisi olan ve ticari işletme hukuku kapsamında değerlendirebileceğimiz bağlı tacir yardımcıları ise ticari temsilci (TBK m.547 vd.), ticari vekil (TBK m.551) ve pazarlamacıdır (TBK m.448).¹⁰

Tacirin emir ve talimatı altında ve onun denetiminde çalışıp çalışmadığına göre yapılan sınıflandırmanın diğer grubunu oluşturan bağımsız tacir yardımcıları ise, işletme organizasyonu dışında faaliyet gösteren ve tacire bir hizmet sözleşmesiyle bağlı olmayan, genellikle meslek olarak yaptıkları faaliyetleri kapsamında tacir için aracılık veya onun hesabına işlem yapan yardımcılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar çoğunlukla kendileri de ayrı bir ticari işletme işleten, faaliyetlerini bağımsız ve meslek olarak yürüten, kendi çalışma yöntemlerini serbestçe belirleyebilen ve işin icrasına ilişkin olanlar hariç¹¹ tacirin emir ve talimatlarına bağlı olmayan kimselerdir.¹² Acente, simsar ve komisyoncu bağımsız yardımcılar grubunda sayılmaktadır. Acentenin taciri temsil etme yetkisi vardır (TTK m.102 vd., m.105, m.107). Komisyoncu¹³ taciri doğrudan değil, dolaylı temsile yetkilidir (TBK m.532 vd.). Simsarın ise temsil yetkisi bulunmamaktadır (TBK m.520 vd.).¹⁴ Çalışmamız bağlı tacir yardımcılarından ticari temsilcinin temsil yetkisinin içeriğine ilişkin bir hususu oluşturduğundan, bağımsız tacir yardımcılarına yönelik olarak çalışmamızda daha fazla detaylı bilgiye yer verilmeyecektir.

Ticari temsilci Türk Borçlar Kanununun 547’nci maddesinde; “... işletme sahibinin,¹⁵ ticari işletmeyi yönetmek ve işletmeye ilişkin işlemlerde ticaret unvanı altında, ticari temsil yetkisi ile kendisini temsil etmek üzere, açıkça ya da örtülü olarak yetki verdiği kişi” şeklinde tanımlanmıştır. Ticari temsilci en geniş yetkiye sahip bağlı tacir yardımcısı olduğundan, doktrinde tacirin adeta bir diğer kendisi (alterego’su) olarak da nitelendirilmektedir.¹⁶ Dolayısıyla ticari temsilci, yasal bazı istisnalar dışında tacirin yapabileceği tüm işlemleri onu temsilen yapabilme yetkisine sahiptir. Tacirin unvanını kullanarak ve ticari temsilci olduğunu gösteren ibare ile birlikte imzalamış olduğu tüm hukuki işlemlerden tacir sorumlu olacaktır.¹⁷

Bir ticari işletmeye ticari temsilci atanması kural olarak tacirin isteğine bağlı olduğundan,¹⁸ iradi bir temsilci olan ve yetkileri bu denli geniş olan ticari temsilcinin, gerek hukuki gerek ekonomik anlamda işlevinin son derece kritik bir öneme sahip olduğu ortadadır. Tacirin ticari işletmesine ilişkin faaliyetlerinde tam yetki vereceği, iradi bir yardımcı ve temsilci olarak atayacağı şahsın, hem tacirin güvenebileceği hem yapacağı işlemler için gerekli yetenek ve uzmanlığa sahip biri olması gerekecektir. Ticari temsilci açısından bahsetmiş olduğumuz bu kritik işlev, sadece temsilcinin bağlı olduğu tacir tarafı açısından önem arzetmez. Ticari temsilcinin tacir adına ve hesabına işlem yaptığı üçüncü kişiler de, söz konusu işlemin ticari temsilci tarafından yapılmış olmasıyla ilgili herhangi bir problem yaşamayacaklarından emin olmak isterler. Zira ticaret hayatında belirsizliklerin yaşanması, maalesef büyük aksamaları da beraberinde getirecektir. Bu anlamda ticaret hayatındaki güvenin korunabilmesi, ticari temsilcinin işlem yaptığı üçüncü kişilerin, bu işlemlerin taciri bağlayacağından ve bunlardan tacirin sorumlu olacağından emin bir şekilde işlem yapabilmelerine bağlıdır.

Bu bağlamda “ticari temsilci” ve “ticari temsil yetkisi” kavramları, TBK m.40 vd. maddelerinde düzenlenen genel/basit temsile ilişkin hükümlere göre özellik arz eden ve temsil kurumunun ticari işletme hukukuna özgü görünümü olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla, burada temsile ilişkin genel hükümler kimi noktalarda geçerliliğini sürdürse de, özellikle üçüncü kişilerin güvenini korumak adına getirilen özel düzenlemeler olduğu görülmektedir. Zira müşteri veya tedarikçi gibi üçüncü kişilerin iyiniyetlerinin ve böylece ticaret hayatındaki güvenin korunabilmesi, ticari temsilcinin yaptığı her bir işlem için yetkili olup olmadığının ayrıca araştırmayı gerektirmemesine bağlıdır.¹⁹ Bunu temin maksadıyla ticari temsilcinin temsil yetkisi, TBK m.547 vd. hükümlerinde, onu atayan tacirin iradesinden bağımsız ve emredici biçimde, ticaret hayatının gerektirdiği açıklık, hızlılık ve hukuki güveni karşılamak üzere özel olarak belirlenmiş ve bu özel nitelikteki ticari temsil yetkisinin iyiniyetli üçüncü kişilere karşı kural olarak sınırlandırılamayacağı (TBK m.549/3, m.550) düzenlenmiştir.²⁰