İş Hukuku Uygulamasında İşçiden Alınan Teminat Senetleri

Back Bonds Taken from the Worker in Labor Law Practice

Pınar UZUN ŞENOL, Ümit ORHAN

İş sözleşmesinin başlangıcında ve devamında işçilerden teminat amaçlı bazı senetler alınmasına işçi-işveren münasebetlerinde sıkça rastlanılmaktadır. İşçi tarafı da işe alınmak için kimi zaman bilinçli olarak kimi zaman da işe mutlaka alınmak düşüncesiyle bu senetleri işverenin düzenlediği şekilde imzalayabilmektedir. Çalışmamızda öncelikle teminat senedinin düzenleniş amacı ve hukuki niteliği, teminat senedinin düzenleniş şekilleri ve teminat senedinin tabi olduğu hukuki sonuçlar değerlendirilmiş ve konu iş hukuku uygulaması açısından tartışılmıştır. Söz konusu senetlerin alınmasında farklı olasılıklar gündeme gelebilmektedir. Bunlar; senede işçi veya işveren tarafından “teminattır” veya “teminat bedelidir” gibi bir şerh eklenmesi, senedin sadece işçiden bir imza alınarak ve geri kalanı boş bırakılarak alınması ya da senedin hangi vesileyle alındığının detaylı şekilde senet üzerinde açıklanmasıdır. Yargıtay bu türden uyuşmazlıklarda işçinin korunması ilkesine atıf yaparak kambiyo senetlerine ilişkin genel ispat koşullardan ayrılmaktadır. Yargıtay bu noktada, normalde yazılı delillerin esas alındığı bu türden uyuşmazlıkların aksine tanık delili ile ispatı geçerli kabul etmiştir. Somut olaylar değerlendirildiğinde Yargıtay’ın genel olarak işçi-işveren arasındaki bu tür uyuşmazlıklara yaklaşımı kanaatimizce isabetlidir.

İş Hukuku, Teminat Senedi, Kambiyo Senedi.

It is frequently encountered in employee-employer relations that bonds are received from the workers at the beginning of and after the employment contract. In order to be recruited, sometimes consciously and sometimes with the thought of being hired, the worker can also sign these bonds as drawn by the employer. In our study, first of all, the purpose and legal nature of the bonds, the form of the bond and the legal consequences to which the bond is subject are evaluated and the subject is discussed in terms of labor law practice. Different possibilities may arise in the acquisition of such securities. These are; adding of annotations on bond such as “guarantee” or “warrant value” by the employee or employer, the receipt of the bond only with a signature from the employee and leaving the rest blank or explaining in detail the status on which the bond was received. In such disputes, the Court of Cassation departs from the general proof conditions regarding the bills of exchange by referring to the principle of “protection of the workers”. At this point, the Court of Cassation accepted the proof by witness evidence as valid, contrary to such disputes, which are normally based on written evidence. Considering the concrete cases, we think that the approach of the Court of Cassation to such disputes between the employee and the employer in general is correct.

Labor Law, Back Bond, Exchange of Bill.

Giriş

Senet, hukuk dalına göre farklı anlamlar yüklenen bir kavramdır. Örneğin, yargılama hukuku yönüyle senet, kesin deliller arasında sayılan bir ispat aracıdır ve bir şahsın kendisi aleyhine delil teşkil etmek üzere düzenleyip verdiği belgedir.¹ Kambiyo senetleri ise, para gibi tedavül olanağı bulunan ve ticari faaliyetlerde kredi ve ödeme aracı olarak kullanılan ticari senetlerdir. Çalışmamızda, senetten kastımız ticaret hukukunda bir kambiyo senedi türü olan bonodur. Kanunda bononun tanımı yapılmamıştır. Bono, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun² 776’ncı ilâ 779’uncu maddeleri arasında düzenlenmiştir. Başlıkta senet kelimesini tercih edilmesinin nedeni ise uygulamada bu kavramın kullanılmasının yerleşmiş olmasıdır.

İş sözleşmesinin başlangıcında ve devamında işçilerden teminat amaçlı bazı senetler alınmasına işçi - işveren münasebetlerinde sıkça rastlanılmaktadır. Bu ilişkinin işveren nazarında genel maksadının, işçinin işverene vereceği olası zarara veya işçiye emanet edilmiş para veya değerli eşyalara karşı güvence sağlamak olarak açıklanabilir. Bazı sektörlerde işverenler, söz konusu teminat senetlerini adeta işçinin işe alınması konusunda bir ön şart olarak işçiye sunmaktadır. İşçi tarafı da işe alınmak için, kimi zaman bilinçli olarak kimi zaman da işe mutlaka alınmak düşüncesiyle bu senetleri işverenin düzenlediği şekilde imzalayabilmektedir.

Bu tür senetler iş hukuku uygulamasında, düzenlenme maksadına uygun bir şekilde kullanılacağı gibi; maksada aykırı olarak da kullanılabilmekte, örneğin iş sözleşmesi sona erdiğinde işçinin işverene karşı yasal haklarını talep etmesi durumunda karşısına çıkarılan tehdit unsuru olabilmektedir. Belki de hayatında ilk defa kıymetli evrak gören, işe girme gerginliğiyle ya da işinden olma korkusuyla sorgulamadan önüne konan evrakları imzalayan işçiler daha sonra zor durumda kalabilmektedir. İş mevzuatı özelinde bu maksatla alınan senetlerle ilgili doğrudan bir düzenleme bulunmamaktadır.

Çalışmamızda, öncelikle teminat senedinin düzenleniş amacı ve hukuki niteliği, teminat senedinin düzenleniş şekilleri ve teminat senedinin tabi olduğu hukuki sonuçlar değerlendirilecek, ardından iş hukuku uygulaması nazarında konu tartışılacaktır.

I. Teminat Senedinin Düzenleniş Amacı ve Hukuki Niteliği

Teminat, borcun ifasını sağlamak amacıyla garanti verilmesi anlamına gelir.³ Bu kurum farklı hukuki işlemlere konu olabilir. Örneğin, bir borcun ödenmemesi riskinin teminat veren tarafından üstlenildiği teminat sözleşmeleri⁴ düzenlenebilir. Bu sözleşmelerin oluşturulmasındaki hukuki sebep teminattır. Burada, edimi temin edilen kişinin malvarlığında, ödememe dolayısıyla meydana gelecek bir azalmanın karşılanmasına ilişkin, ayni veya şahsi teminat sağlanması yoluyla, taahhüt altına girilir.⁵ Teminat sebebine dayanan hukuki işlem, kambiyo sözleşmesi şeklinde de vücut bulabilir.⁶ Ticari hayatta güven ortamının kurulabilmesi amacıyla, alacaklı tarafın alacağının güvence altına alınması için borçlu taraf, teminat amacıyla kambiyo senedi düzenleyerek kambiyo taahhüdü altına girebilir. Taraflar arasında meydana gelen bu kambiyo sözleşmesinin hukuki sebebini teminat oluştur. Doktrinde, düzenleyen ile lehtar arasındaki borç ilişkisini güvence altına almak amacıyla düzenlenen bu senetlere teminat senedi denilir.⁷

Teminat hukuki sebebine dayanarak senet düzenlenmesi teminat sözleşmesinden farklı, kambiyo hukuku karakterli, kendine özgü bir hukuki işlemdir.⁸ Çünkü teminat sözleşmelerinde var olan üçlü ilişki, teminat sebepli kambiyo senetlerinde yoktur. Burada teminat veren ile asıl borç ilişkisinin borçlusu aynı kişi olup, kişi kendi borcunun ödemesini taahhüt etmektedir.⁹ Düzenlenmesindeki hukuki sebebin teminat olduğu kambiyo sözleşmelerinde, düzenleyen, senedi temel ilişkinin teminatı olarak ve teminata konu borç ödendiğinde geri almak üzere oluşturmuş ve yalnızca borç ödenmezse senedin tedavülü ile borcun karşılanması yetkisini de lehtara vermiş olur.¹⁰ Başka bir anlatımla, düzenleyen ve lehtarın karşılıklı olarak borç altına girdikleri teminat amaçlı düzenlenen kambiyo sözleşmelerinde, düzenleyen, temel ilişkiden kaynaklanan ve senetle teminat altına alınan borcu ödeme yükümü altındadır. Lehtar ise bu borcun ödenmesiyle birlikte teminat amacıyla kendisine verilen senedi iade etmek zorundadır.

Teminat kaydı ihtiva etsin etmesin, teminat amaçlı senet düzenlenmesi ve lehtara tesliminin hukuki niteliğini inançlı işlem olarak belirlemek yerindedir.¹¹ Burada lehtar, senedin maliki olarak görünse de temel ilişkiden kaynaklanan alacağını almış ve senet bedelsiz hale gelmişse, senedi düzenleyene geri verme yükümü altındadır. Bu durum, teminat amacıyla kambiyo senedi düzenlenmesinin, inançlı işlem niteliğinde olduğunu açıklamaktadır. Başka bir anlatımla, inançlı işlem niteliğindeki kambiyo taahhüdünün alacaklısı lehtar, asıl borcun vadesine kadar senedi saklamalı ve senet üzerinde herhangi bir tasarrufta bulunmamalıdır. Asıl borç sona erdiğinde senedi düzenleyene vermelidir. Aksi bir durumun varlığında, yani senet lehtarının senedi üçüncü kişilere devri halinde, düzenleyen üçüncü kişilere başvuramayacak; ancak aralarındaki sözleşmeye aykırılıktan dolayı düzenleyenden tazminat talep edebilecektir. Buradan çıkarılacak sonuç, teminat amacıyla düzenlenen senedin temel alacağın vadesine kadar geçici bir süreyle bedelsiz olduğu; teminata konu edimin düzenleyen tarafından yerine getirilmediği takdirde ise bedelsizlik durumunun sona ereceğidir.¹² Teminata konu edim yerine getirildiği durumda ise, var olan bu geçici bedelsizlik hâli, kesin bedelsizlik hâline evrilir.

II. Teminat Senedinin Düzenleniş Şekilleri

Çalışmamızın konusunu oluşturan teminat amacıyla düzenlenen kambiyo senetlerinin düzenleniş şeklinde, teminat olgusu farklı şekillerde tezahür edebilir. Bu düzenleniş şekillerinden ilki kambiyo senedinin üzerinde teminata ilişkin herhangi bir kaydın yer almamasına karşın, tarafların aralarında anlaştıkları başka bir sözleşme ile, kambiyo senedine atıfta bulunarak, bu senedin aralarındaki sözleşmeden doğan borcun teminatı olarak verileceğini kararlaştırmalarıdır. Diğer bir düzenleniş şekli ise, teminat ifadesinin kambiyo senedinin üzerinde bir kayıt olarak yer almasıdır.¹³ Farklı düzenleniş şekilleri olsa da teminat olgusunun var olduğu bu senetler, teminat senedi olarak adlandırılır.