Acentelik Sözleşmesinin Olağanüstü Feshinde Haklı Sebebin Tespiti

Determination of the Good Cause in the Extraordinary Termination of the Agency Contract

Direnç AKBAY

TTK m. 121’e göre acentelik sözleşmesinin olağanüstü feshi haklı sebebe dayanmalıdır. Ancak haklı sebebin tanımı veya nasıl belirleneceği düzenlenmemiştir. Bu nedenle somut olayda haklı sebep TMK m. 4 uyarınca hâkim tarafından takdir edilir. Hâkim bu takdir yetkisini kullanırken bir yöntem dahilinde hareket etmelidir. Çalışmada acentelik sözleşmesinin olağanüstü feshinde haklı sebebin belirlenme yöntemi incelenmektedir. Bunun için ilk aşamada haklı sebep kavramı tanınmalıdır. Ardından haklı sebebin özellikleri gözetilerek somut olaydaki inceleme alanı konu bakımından belirlenmelidir. Sonrasında sebeplerin ortaya çıkış anı tespit edilip inceleme alanı zaman bakımından daraltılmalıdır. Böylelikle somut olayda hangi sebeplerin haklılık denetimine tabi tutulacağı belirlenmiş olur. Dikkate alınacak olguların haklı sebep teşkil edip etmediği ise somut olaydaki menfaatler karşılaştırılarak tespit edilebilir. Bu noktada tarafların menfaatleri belirli ölçütler esas alınarak karşılaştırılmalıdır. Çalışmada acentelik ilişkisi bakımından esas alınabilecek bazı ölçütler tespit edilmiş ve değerlendirilmiştir. Son olarak da haklı sebebe ilişkin sözleşme hükümleri ve fesih bildiriminden önce ihtarın haklı sebebin takdiri ile ilişkisi incelenmiştir.

Acentelik Sözleşmesi, Olağanüstü Fesih, Haklı Sebep, Menfaatlerin Karşılaştırılması, Hâkimin Takdir Yetkisi.

According to Art. 121 of Turkish Commercial Code, the extraordinary termination of the agency contract should be based on a good cause. However, the definition or the determination way of good cause is not regulated. Therefore, according to Art. 4 of Turkish Civil Code, good cause is assessed by the judge in a concrete case. The judge should use this discretionary power within a method. In this study, the determination method of good cause in the extraordinary termination of the agency contract is examined. For this, the concept of good cause should be recognized at the first stage. Secondly, the field of examination in the concrete case should be determined in terms of the subject, considering the characteristics of the good cause. Then the field of examination should be narrowed in terms of time, by determining the moment of the occurrence of the causes. In this way, it is established which causes in the concrete case will be the subject of justness examination. If the facts in the scope of examination field to be considered as a good cause or not can be determined by comparing the interests in the concrete case. At this point, the interests of the parties should be compared based on certain criteria. In the study, some criteria that can be taken as basis in terms of agency relationship are determined and evaluated. Finally, the relation between the discretion of the good cause and the provisions of the contract on the good cause and the warning before the notice of termination is examined.

Agency Contract, Extraordinary Termination, Good Cause, Weighing of Interests, Discretionary Power of the Judge.

Giriş

TTK m. 121 acentelik ilişkisinin fesihle sona erdirilmesinde olağan ve olağanüstü fesih ayrımı yapmaktadır. Buna göre olağanüstü fesih, haklı sebebe dayandırılmalıdır. Ancak hüküm haklı sebebin ne tanımını içermekte ne de bunu örneklendirmektedir. Bu durumda olağanüstü fesihle ilgili uyuşmazlıklarda hâkim somut olayda haklı sebep olup olmadığını TMK m. 4 uyarınca takdir edecektir.

Çalışma, acentelik sözleşmesinin olağanüstü feshinde haklı sebebin belirlenebilmesi için bir yöntem ortaya koymayı amaçlamaktadır. Buna göre önce iddia konusu fesih sebepleri konu ve zaman bakımından değerlendirilmelidir. Böylelikle somut olayda haklılık denetimine tabi tutulacak fesih sebepleriyle diğer sebepler ayrılmış olur. İlk aşamada dikkate alınabilecek sebep veya sebepler belirlendikten sonra, ikinci aşamada haklılık denetimi yapılmalıdır. Bu aşamada tarafların sözleşmenin olağan bir yolla sona ermesine ya da devam etmesine olan menfaati ile derhal sona ermesine yönelik menfaati karşılaştırılmalıdır.

Taraf menfaatleri, somut, keyfilikten uzak, gerekçelendirmeyi ve üst mahkemenin denetimini mümkün kılan ölçütler dahilinde karşılaştırılmalıdır. Çalışmada bu amaç doğrultusunda yerli ve yabancı öğretiyle yargı kararları değerlendirilerek bazı ölçütler önerilmiştir. Ayrıca acentelik sözleşmelerinde haklı sebebin belirlenmesine yönelik hükümlerle fesihten önce ihtar çekilmesinin haklı sebebin belirlenmesine yönelik etkisi de değerlendirilmiştir.

I. Olağanüstü Feshin Haklı Sebebe Dayanması Zorunluluğu

Acentelik sözleşmesi sürekli bir borç ilişkisidir.¹ “Yerine getirilmesi zaman içinde süregiden edim borçlarının, bünyelerinde sona erme sebebini taşımamaları, sona erdirilmelerinin dışarıdan bir müdahale ile olmasını zorunlu kılmaktadır”.² Aksi takdirde, edim borcunun sonsuz devam edeceğine yönelik bir düşünce, kişisel özgürlükleri ihlâl eder.³

TTK m. 121/I, acentelik sözleşmesinin taraflarına sözleşmeyi fesih yoluyla sona erdirebilme hakkı tanımıştır. Öncelikle düzenlemenin uygulanabilmesi için taraflar arasında geçerli bir acentelik sözleşmesi bulunmalıdır.⁴ Hüküm incelendiğinde iki türlü fesih imkanının birbirinden ayrıldığı görülür. Bunlar olağan fesih ile olağanüstü fesih halleridir. Düzenlemenin ilk fıkrasının ikinci cümlesi uyarınca, “sözleşme belirli bir süre için yapılmış olsa bile haklı sebeplerden dolayı her zaman fesih olunabilir”. Anılan kural, haklı bir sebebin varlığı halinde, acentelik sözleşmesinin belirli ya da belirsiz süreli akdedilmesinden bağımsız⁵ olarak sözleşme taraflarına sözleşmeyi zamanından önce,⁶ sona erdirme hakkı tanımaktadır. Böylelikle, tarafların, sürdürülmesi beklenemeyecek hale gelmiş sürekli bir borç ilişkisini, sözleşme veya fesih ihbar süresi boyunca devam ettirmeleri engellenmiş olur.⁷ Olağanüstü fesihte sözleşmenin kural olarak derhal sona erdirilmesi söz konusudur. Ancak fesheden taraf, karşı tarafa sözleşmenin sona erme anı bakımından bir süre de tanıyabilir.⁸ Olağanüstü fesih hakkı hem acente hem de müvekkil açısından öngörülmüştür.

Olağanüstü feshi farklı kılan en önemli husus feshin haklı bir sebebe dayandırılması zorunluluğudur.⁹ TTK m. 121/I, cümle 2’de “haklı sebep” kavramı tanımlanmamıştır.¹⁰ Bu nedenle muğlâk bir kavramdan bahsedilmektedir.¹¹

Öğretide haklı sebep “fesih beyanında bulunan için ilişkiye devamı çekilmez hale getiren bir olgu olarak kabul edilmektedir ve kriteri somutlaştırmak için dürüstlük kuralına başvurulmaktadır”.¹² Bu nedenle, acentelik sözleşmesini haklı sebebe dayanarak “sona erdirmek isteyen taraftan dürüstlük kuralı çerçevesinde artık sözleşmeyi sürdürmesi beklenemez” olmalıdır.¹³