Karekodlu Çek

Quick Response Code (QR Code) Cheque

Sevgi BOZKURT YAŞAR

Karekodlu çek Kredi Kayıt Bürosu’nca (KKB) Türkiye Bankalar Birliği’nin (TBB) ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin (TOBB) yardım ve destekleri ile geliştirilmiş ve 2015 yılında ihtiyari olarak kullanılmaya başlanmıştır. Karekod, 6728 Sayılı Kanun’un 70. maddesiyle TTK m. 780’e eklenen düzenleme ile çekin zorunlu bir unsuru haline getirilmiştir. Bu değişikliğin çeke olan güvenin artırılması ve karşılıksız çıkan çeklerin engellenmesi amacını taşıdığı hükmün gerekçesinde belirtilmiştir. Çekte karekodun tatbiki yoluyla, hesap sahibi ile çek düzenleyen kişilere ilişkin TTK m. 780/2’de belirtilen bilgilerin lehdar ve çeki devralan hamiller tarafından edinilmesi sağlanarak, özellikle keşidecinin çek ödeme geçmişi ve çekin geçerliliğine ilişkin verilerin bu kişilerce değerlendirilmesine olanak tanınmıştır. Ayrıca ileri tarihli çeklerde karekod uygulaması, çekin karekod okutma ve bilgi paylaşım sistemine kaydı şartıyla, lehdarı/hamili, gerçek düzenlenme tarihi ile çek üzerinde yazılı bulunan tarih arasındaki süreçte, düzenleyen kişinin kişisel durumunda meydana gelen değişiklikler ile temsilci değişikliklerinde himaye edici etkiyi haizdir.

Çek, Çekin Unsurları, Karekod, İleri Tarihli Çek, Karekodlu Çek Raporu.

In collaboration with the Banks Association of Turkey and the Union of Chambers and Commodity Exchanges of Turkey, The Quick Response Code (QR Code) on cheque was advanced by Credit Reference Bureau. It came into use in 2015 optionally. Art. 70 of the Code numbered 6728 made QR Code on cheque obligatory by amendment in Art 780 of TCC which regulates the requirements for a valid cheque. In preamble of Law, the aim of the amendment is announced to enhanced the assurance cheque payment in market and restrained the bounced cheque. With practice of QR Code, information of check account holder and the drawer, which is stated in parag. 2 of Art. 780 of TCC, can be obtained by the beneficiary or holder and evaluated of the data of his payment history and cheque validity. On the other hand, the practice of QR Code have a protective effect for the beneficiary/holder of postdated cheque, provided that registered to QR Code Scanning and Information Sharing System, the posibility of changing of the drawer’s personal situation and the representatives between the actual issue date and the date printed.

Cheque, Elements of Cheque, QR Code, Postdated Cheque, QR Code Cheque Report.

Giriş

Karekod uygulaması, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve Türkiye Bankalar Birliği (TBB) desteğiyle Kredi Kayıt Bürosu’nca (KKB) geliştirilmiş ve 15 Haziran 2015 tarihinden itibaren isteğe bağlı olarak uygulanmaya başlanmıştır. Çekte karekodun ihtiyari olarak kullanıma başlandığı bu dönemde müşterinin talebi ve muvafakati ile çeki düzenleyene ilişkin bilgilerin üçüncü kişiler ile paylaşılması sağlanmıştır. Türk Ticaret Kanunu (TTK) m. 780/1’e Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Amacıyla Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (6728 S.K) m. 70 ile eklenen g ve h bendleriyle karekodun yanı sıra banka tarafından verilen seri numarasının çek üzerinde bulunması zorunlu hale getirilmiştir. Böylece 2015 yılından beri ihtiyari olarak kullanılan çekte karekod uygulaması zorunlu hale getirilmiştir.

Karekod uygulaması, çek alacaklılarının çek üzerindeki karekodu, sistem üzerinden okutarak çekin geçerliliğini teyit etme ve çek hesabı sahibi ile çeki düzenleyen kişilere ilişkin TTK m. 780/2’de belirlenen verilere çek raporu alınması yoluyla erişim sağlamasına olanak tanıyan bir sistemdir. TTK m. 780/3’te çek hesabı sahibi ve çeki düzenleyenlere ilişkin bilgilere erişime olanak tanıyacak karekod okutma ve bilgi paylaşım sisteminin Bankacılık Kanunu’nun (BankK) Ek 1. maddesi gereği kurulması öngörülen TBB Risk Merkezi tarafından oluşturulması düzenlenmiştir. TBB Risk Merkezi sistemdeki bilgileri/verileri, BankK ek 1. maddesinin onbirinci fırkası gereği bilgi alış-verişini gerçekleştireceği şirketle paylaşmaya yetkili kılınmış ve bu yönde yetkinin kullanılması halinde sistemin bilgilerin paylaşıldığı şirket nezdinde kurulmasına olanak tanınmıştır (6728 S.K. m. 70 ile değişik TTK m. 780/3). 1995 yılında kurulan Kredi Kayıt Bürosu (KKB) ise finansal bilgi paylaşma hizmetini sağlamakta ve Risk Merkezi ile yaptığı sözleşme çerçevesinde yetkili bilgi alışveriş kuruluşu niteliğinde bulunmaktadır. KKB finansal bilgilerin paylaşımını Findeks platformu üzerinden gerçekleştirmektedir.

Karekod uygulaması ve seri numarası zorunluluğu, çeke ilişkin güvenin sağlanması ve çeklerin karşılıksız kalmasının azaltılması/engellenmesi amacını taşımaktadır. Karekod uygulamasının diğer önemli bir etkisi ise ileri tarihli çeklerde ortaya çıkmaktadır. İleri tarihli çeklerde çekin fiilen düzenlenip teslim edildiği tarih ile üzerinde yazılı bulunan düzenlenme tarihi arasında tüzel kişinin temsilcilerinde değişiklik olması, yetkilerinin kaldırılması veya sınırlandırılması mümkündür. Bu durumda tüzel kişinin çekin temsil yetkisi bulunmayan kişiler tarafından düzenlendiği ve çekten sorumlu bulunmadığına yönelik itirazları söz konusu olabilmektedir. 6728 S.K.’un (RG. 09.08.2016, S. 29796) 62. maddesi ile ÇekK’nın üçüncü maddesine eklenen onuncu fıkrayla, karekod içeren çekin, karekod okutma ve bilgi paylaşım sistemine kaydedilmesi esası öngörülmüştür. Ayrıca bu düzenlemede karekodlu çeki düzenleyen tüzel kişilerin temsilcilerinde meydana gelebilecek herhangi bir değişiklik özel olarak ele alınmıştır. Hüküm uyarınca çekin anılan sisteme kaydı gerçekleştikten sonra, temsilcilerinde meydana gelen değişiklik, çek hesabı sahibi tüzel kişilerin sorumluluğunu ortadan kaldırmayacaktır. ÇekK m. 3/10 c. 2’de çekin sisteme kaydının tüzel kişiler özelinde temsilci değişikliğine etkisi esas alınmış olsa da çekin sisteme kaydı ile çekin fiilen düzenlendiği tarih kayıt altına alınmış olacağından, aynı esasın düzenleyenin kişisel durumunda meydana gelen değişiklikler ile gerçek kişiler ve tüzel kişiliği haiz olmayan kişi ortaklıklarında temsilci değişikliği hallerinde de uygulanması mümkündür.

I. Çekin Şekil Şartları ve Karekodlu Çek Uygulaması

Hukuki niteliği itibariyle bir kıymetli evrak olan ve nitelikli bir havaleyi barındıran çek, kanunen emre yazılı bir senet olup sıkı şekil şartlarına tabidir.¹ Çek mücerret ve kayıtsız şartsız bir ödeme emrini içerir. Çeki düzenleyen muhatap bankaya ödeme, çek lehdarına da bedeli tahsil etme yetkisi verir.² Poliçeden farklı olarak; çek Türkiye’de ödenecek ise, muhatap sadece bir banka olabilir (TTK m. 781/1). Muhatabın kabul yasağı bulunduğundan, hiçbir şekilde kambiyo taahhüdüne taraf olması mümkün değildir.³

Çek düzenlenebilmesi için çek düzenleyen kişinin muhatap nezdinde bir karşılığının mevcut olması⁴ ve muhatap ile aralarında bu karşılık üzerinde çek düzenlemek yoluyla tasarrufta bulunulabileceğine ilişkin bir anlaşmanın yapılmış olması gerekir.⁵ TTK’da çek anlaşmasının geçerliliği herhangi bir şekil şartına tabi tutulmamış ve TTK m. 783/1’de çek anlaşmasının zımni şekilde yapılabileceği belirtilmiştir. Ancak ÇekK’nın 2/f. 3’te, çek hesabı, ilgili kişinin, vekilinin ya da yasal temsilcisi imzası olmaksızın açılamayacağı düzenlenmiştir. Bu sebeple çek anlaşması zorunlu olarak yazılı şekilde akdedilmelidir. Bu düzenleme çek anlaşmasının zımni şekilde yapılabilme imkanını ortadan kaldırmıştır.⁶ Bununla birlikte TTK m. 783/1 c. 2 uyarınca karşılık ve çek anlaşmasının bulunmaması TTK kapsamında öngörülen zorunlu unsurları içeren çekin geçerliliğine etki etmemektedir.⁷ Bu halde hüküm gereği teorik olarak bir kişinin herhangi bir banka ile geçerli bir çek anlaşması ve/veya karşılık olmaksızın çek düzenleyerek bu çeki tedavüle çıkarabilmesi mümkündür. Ancak muhatap bankanın, ibraz süresi içerisinde kendisine sunulan çeki ödeyebilmesi için, kendi nezdinde karşılığının olması ve çeki düzenleyen ile arasında geçerli bir çek anlaşması bulunması gerekir.⁸

Çekte bulunması gereken zorunlu unsurlar TTK m. 780’de sayılmıştır. Anılan hükme göre; çek kelimesi, Türkçe’den başka bir dille yazılan senetlerde o dilde çek karşılığı olarak kullanılan kelime ile kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havale, ödeyecek kişinin “muhatabın” ticaret unvanı, çekin ödeme yeri, çekin düzenlenme tarihi ve yeri ile ayrıca çeki düzenleyenin imzası çekte bulunması gerekli zorunlu unsurlardır.⁹ Ayrıca 6728 S.K.’un¹⁰ 70. maddesiyle TTK 780. maddesinde yapılan değişiklik sonucunda çek üzerinde bulunması gereken zorunlu unsurlara banka tarafından verilen seri numarası ile karekod ilave edilmiştir (TTK m. 780/1 g, h). TTK m. 780’de sayılan ödeme yeri ve düzenlenme yeri alternatifli zorunlu unsurlar olup, 6728 S.K. m. 71 ile değişik TTK m. 781/1 uyarınca; TTK’nın m. 780’de belirtilen unsurlardan herhangi birini ihtiva etmeyen bir senet ödeme ve düzenlenme yeri ile yabancı banka tarafından bastırılan çeklere ilişkin ikinci, üçüncü ve dördüncü fıkralarda öngörülen istisnai hükümler saklı kalmak kaydıyla çek sayılmaz. TTK m. 781/2’de çekte açıklık yoksa muhatabın/ödeyecek kişinin ticaret unvanının yanında gösterilen yerin ödeme yeri¹¹ sayılacağı, muhatabın/ödeyecek kişinin ticaret unvanının yanında birden çok yer gösterilmiş olması halindeyse çekin ilk gösterilmiş olan yerde ödeneceği düzenlenmiştir.¹² Bu yönde bir açıklık bulunmaması ya da başka bir kayıt olmaması halinde ise çek muhatabın merkezinin bulunduğu yerde ödenir (TTK m. 781/2 c. 3).¹³ TTK 781. maddesinin üçüncü fıkrası uyarınca ise çekte düzenlenme yerinin bulunmaması halinde çek, çeki düzenleyenin adı yanında¹⁴ yazılı olan yerde düzenlenmiş sayılır. Çekte düzenlenme yerinin ayrıca gösterilmediği ve düzenleyenin adı yanında herhangi bir yer bulunmadığı halde ise çek geçersiz olacaktır.¹⁵ Birden fazla düzenlenme yeri gösterilmesi halinde de sonuç aynıdır.¹⁶ 6728 S.K. m. 71 ile TTK m. 781’e son fıkra olarak eklenen düzenlemede ise yabancı banka tarafından bastırılan çeklerde, seri numarası ve/veya karekodun bulunmamasının çekin geçerliliğine etki etmeyeceği düzenlenmiştir.

Çek Kanunu’nun ikinci maddesinin yedinci fıkrasında TTK’da düzenlenen unsurların yanı sıra bir takım ek şekli şartlar öngörülmüştür. Bu hüküm gereği çek yaprağında çek hesabı numarası, çek hesabının bulunduğu banka şubesinin adı ile çek hesabı sahibi gerçek kişinin adı ve soyadı bulunmalıdır. Çek hesabı sahibi tüzel kişi ise tüzel kişinin adı yer almalıdır. Ayrıca çekin basıldığı tarih ve çek hesabı sahibi gerçek kişi ise Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası her bir çek yaprağına yazılmalıdır. Tüzel kişilerde ise varsa Merkezi Sicil Kayıt Sistemi (MERSİS) numarası, çek hesabı sahibi ile düzenleyenin farklı kişiler olması halinde ayrıca düzenleyenin Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası çek yaprağında yer almalıdır. Ancak bunlar zorunlu unsur niteliği taşımamaktadır. Zira çek, TTK m. 780-781 kapsamında şekil şartlarını ihtiva ediyorsa, ÇekK’da düzenlenen koşullara aykırılık taşısa da geçerli bir çek olarak kabul edilecektir (ÇekK m. 2/9).

Çekte bulunması gereken zorunlu ve tamamlayıcı unsurlardan başka çekin niteliğini zedelemeyecek bazı kayıtların da çeke konulması mümkündür. Çeke yazılmasına imkan tanınan ihtiyari kayıtların bir kısmı Kanun’da açıkça öngörülmüş olmasına rağmen, bazıları ise uygulamanın ihtiyaçları ile ortaya çıkıp, kullanılmaya başlanmıştır.¹⁷ Muhatabın kabul şerhi, aval beyanı ve cirosu, anapara faizi, vekalet ücreti, cezai şart, manevi tazminat, ibraz ve zamanaşımını değiştiren kayıtlar ile düzenleyenin çekin ödenmemesinden sorumlu olmayacağına ilişkin kayıtlar gibi kayıt ve şartlar ise geçersiz sayılmakta, ancak bu durumun çekin geçerliliği üzerinde herhangi bir etkisi bulunmadığı kabul edilmektedir. Çek bedeli ödemesini bir şarta veya temel borç ilişkisine bağlayan koşullar ise çekin niteliğine aykırı düşen kayıtlar niteliğinde olup, çeki geçersiz kılmaktadır.¹⁸

Kanuni müeyyidelere rağmen karşılıksız çek düzenlenmesinde yaşanan artış bunu engelleme konusunda alternatif arayışına yöneltmiş ve teknolojik gelişmeler doğrultusunda ticari bilgilerin kayıt altına alınması ve izlenmesinde sağlanan kolaylık ile bu konuda oluşturulan alt yapının çekle ödemelerde kullanılması fikrinin doğmasına sebep olmuştur.¹⁹ Çek yoluyla yapılan ödemelerde güven tesis edilmesi amacı ile Türkiye Bankalar Birliği (TBB) ile Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin (TOBB) yardım ve destekleriyle Kredi Kayıt Bürosunca geliştirilen çeklerde karekod tatbiki ihtiyari olarak 15 Haziran 2015’ten itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Karekod 6728 S.K. m. 70 ile TTK m. 780/1’e zorunlu bir unsur olarak eklenerek, ihtiyari olan bu sistem zorunlu hale getirilmiştir.²⁰

Karekod düzenleyenin banka, şube ve hesap numaralarını içeren ve okuyucu kullanılması yoluyla bu bilgilere üçüncü kişilerin ulaşmasını sağlayan bir çeşit barkoddur. Çeklerde Karekod Uygulamasına İlişkin Tebliğ (Tebliğ)²¹ m. 3/b’de ise karekod “... çekin unsurlarından olan ve çek üzerine kare veya dikdörtgen olarak basılabilen, ISO/IEC 16022 International Symbology Specification- Data Matrix ECC 200 Versiyonunu esas alan, 6102 sayılı Kanunun 780’inci maddesinin ikinci fıkrasında ve bu Tebliğde sayılan diğer bilgilere erişilmesine ve bunların raporlanmasına olanak sağlayan iki boyutlu barkodu” olarak tanımlanmıştır. Böylece çekte zorunlu unsur olarak tanımlanan karekodun iki boyutlu barkod olması esas alınmıştır. Bunlar tek boyutlu ve sadece çizgilerden oluşan barkodlardan farklı nitelikte bulunmakta, beyaz ve siyah kare veya dikdörtgenlerden oluşmaktadırlar. Bu tip karekodların en önemli avantajı tek boyutlu barkodlardan farklı olarak daha çok veriyi barındırmasıdır.²² Karekodun okutulması yoluyla ayrıca karekodlu çek raporu elde edilebilmekte ve bu rapor ile üçüncü kişilerin TTK m. 780/2’de belirtilen çek hesabı sahibi ile çeki düzenleyene dair verilere erişim sağlanmasına imkan tanınmaktadır. TTK m. 780/2’ye göre; rapor ile çek hesabı sahibinin adı ile soyadı veyahut ticaret unvanı,²³ çek hesabı sahibi tacir ise, ticaret sicilinde tescil edilmiş olan yetkililerin adı ile soyadı veyahut ticaret unvanı bilgilerine erişilebilir. Ayrıca çek hesabı sahibinin, çek hesabı bulunan toplam banka sayısı, çek hesabı sahibine ait bulunan ve bankalara ibraz edilmemiş olan çek adedi ile tutarı ve düzenlenip bankalara teslim edilmiş çeklerin adedi ve tutarı erişilebilecek bilgiler arasındadır. Çek hesabı sahibine ait son beş yıl içinde ibrazında ödenen çeklerin adedi ile tutarı ve ibraz edilen ilk çekin ibraz tarihi, ibraz edilen son çekin ibraz tarihi, ibrazında ödenen son çekin ibraz tarihi, son beş yılda karşılıksızdır işlemi gören ve halen ödenmemiş çeklerin adedi ve tutarlarına ilişkin bilgiler ile son beş yılda karşılıksızdır işlemi gören ve sonradan ödenen çeklerin adedi ile tutarı, son beş yılda karşılıksızdır işlemi gören son çekin ibraz tarihi raporda yer alır. Raporda çek hesabı sahibi hakkında çek hesabı açma yasağı bulunup bulunmadığı varsa yasaklama kararının tarihi ve her bir çek yaprağı ile ilgili tedbir kaydı olup olmadığına ilişkin bilgi sunulacağı gibi, çek hesabı sahibi tacir ise bu kişinin iflasına karar verilip verilmediği ve şayet iflasına karar verilmiş ise bu kararın tarihi de çek hesabı sahibinin veya cirantanın rızası bulunmasına gerek olmaksızın üçüncü kişilerin erişimine sunulur.²⁴ Böylece lehdar veya sonraki hamiller çek hesabı sahibinin mali durumu ve piyasada mevcut olan çekleri hakkında bilgi sahibi olduğu gibi, kendisine verilmek istenen çek hakkında da ayrıntılı bilgiyi edinir ve güvensiz gördüğü çeki reddetme yoluna gidebilir.²⁵

ÇekK m. 2/5 uyarınca çek defterleri bankalarca bastırılabilir.²⁶ Kanunda çek defterlerinin baskı şeklini belirleyen esasların Maliye Bakanlığı, Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye Katılım Bankaları Birliğinin görüşü alınarak, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasınca (TCMB) Resmi Gazetede yayımlanacak tebliğle düzenleneceği belirtilmiştir. (ÇekK m. 2/6). TCMB verilen bu yetki çerçevesinde “Çek Defterlerinin Baskı Şekline ve Bankaların Hamile Ödemekle Yükümlü Olduğu Miktarın Belirlenmesine İlişkin Tebliğ (sayı 2010/2)”²⁷ ile çeklerin baskı şekillerini detaylı bir şekilde düzenlemiştir. 6728 S.K. m. 72 ile TTK’ya eklenen gm. 11 ve Çeklerde Karekod Uygulamasına İlişkin Tebliğ m. 11/1’de bankaların 31. 12. 2016 tarihinden itibaren seri numarası ile karekod unsurları ihtiva etmeyen çek yaprakları veremeyeceği düzenlenmiştir. 31.12.2016’dan önce basılmış bulunan çekler için karekod ve seri numarası unsurlarının bulunması aranmayacaktır (TTK’nın geçici 11. maddesi).²⁸ Doktrinde geçerli bir çek keşide edilebilmesi için bankalar tarafından bastırılan matbu çek yapraklarının kullanılmasının gereklilik olup olmadığı tartışması ise 6728 S.K. ile TTK 780 ve 781. maddelerinde yapılan değişiklik ile tamamen teorik alanda kalmıştır.²⁹ Zira çekin geçerliliği için zorunlu unsurları arasına eklenen karekod ve banka tarafından verilecek seri numarası bulunması gerekliliği alelade bir kağıt üzerine yazılarak çek ihdasını ve bunun tedavülü imkanını ortadan kaldırmıştır.³⁰