Arama yapmak için lütfen yukarıdaki kutulardan birine aramak istediğiniz terimi girin.

Güncel Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Vergi İncelemesi ve Aramalarında Mükellefin Özel Hayatına Müdahaleye Karşı Sağlanan Usuli Güvenceler

Procedural Guarantees Against the Intervention to Taxpayer’s Privacy in Tax Inspection and Searches in the Light of the Current European Court of Human Rights Decisions

Arzu KALYON

Vergi incelemesi ve araması, vergi mükellefinin temel hak ve özgürlüklerine özellikle de özel hayatına yapılan ciddi bir müdahaledir ve bu nedenle idari ve kanuni olarak hem ulusal hem de uluslararası mevzuatta güvenceye alınmıştır. Söz konusu idari ve yargısal güvencelerin etkin bir şekilde uygulanmasını vergi mükellefi, gerek vergi incelemesi öncesi, sırasında veya gerek de sonrasında talep etme hakkına sahiptir. Devlet tarafından vergi kaçırılmasını önlemek gibi ciddi suç şüphesi bulunan hallerde vergi incelemesi ve de kişilerin işyerinde veya konutlarında arama yapılması sırasında, vergi mükellefleri müdahalenin kötüye ve orantısız kullanımına karşı ek güvence ve tedbirlerden yararlanmalıdırlar. Vergi incelemesi ve araması ile ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını detaylı olarak incelediğimizde görülmektedir ki, temel hak ve özgürlüklere müdahalenin kötüye kullanımına karşı usuli güvence ve tedbirlerin sadece kanunda yazması yeterli değil; ayrıca bunların vergi mükellefleri tarafından etkin kullanımı da gereklidir. Ayrıca, vergi mükellefi söz konusu mükellef hakları konusunda da vergi otoriteleri tarafından bilgilendirilmelidir ki haklarını etkin bir şekilde kullanabilsin.

Vergi İncelemesi, Arama, Vergi Mükellefi, Usuli Güvence, AİHM Kararları.

Tax inspection and searches are a serious intervention in the taxpayer’s fundamental rights and freedoms especially private life and because of this they are regulated by national and international legislation, both administratively and legally. The taxpayer has the right to demand the effective implementation of the said administrative and judicial guarantees either before, during or after the tax inspection. In cases where serious crime is suspected, such as avoiding tax evasion by the government, tax investigation and the search of persons in their workplace or residence, taxpayers should benefit from additional safeguards and precautions against the abuse and disproportionate use of the intervention. Examining the decisions of the European Court of Human Rights in detail regarding tax inspection and search, we observed that it is not enough to regulate additional assurances and measures against the abuse of interference with fundamental rights and freedoms in the law only; they must also be used effectively by taxpayers. In addition, the taxpayer should be informed about the taxpayer’s rights by the tax authorities so that they can exercise their rights effectively.

Tax Inspection, Search, Taxpayer Procedural Assurance, ECtHR Decisions.

I. Giriş

Anayasamız ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ile temel hak ve özgürlükler koruma altına alınmıştır. Bireyin temel hak ve özgürlükleri bir yandan korunurken bir yandan da sınırlandırılabilmektedir. Ancak bu sınırlamanın keyfiliğini önlemek için Anayasamız ve de AİHS tarafından konulan belirli ölçütler söz konusudur.1 Mükellefler vergisel müdahaleler nedeniyle, özel hayatın gizliliğine saygı, mülkiyet hakkı ihlali ve adil yargılanma hakkı başta olmak üzere pek çok temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiği iddiasıyla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM), bireysel başvuruda bulunabilmektedir.2 Aşağıdaki AİHM kararlarında inceleneceği üzere, vergi mükellefinin işyerinde konutunda inceleme ve arama yapılması ve evraklara el konulması hukuk çerçevesinde ve de devletin vergi alacağının tahsil etme meşru amacı ile olsa da; mükellefe keyfi müdahalelere karşı yeterli güvenceler sağlanmalıdır. Güncel AİHM kararlarını incelediğimiz bu makalede görüleceği üzere, AİHM tarafından temel hak ve özgürlüklere müdahalede keyfiliği önlemek için hem ölçülülük ilkesine riayet hem de müdahale eden vergi idaresi tarafından usuli güvencelerin sağlanması aranmaktadır. İlk olarak vergi incelemesi ve araması sırasında, Vergi Usul Kanunu’nda3 (VUK), vergi mükellefinin özel hayatının gizliliğine müdahaleye karşı düzenlenen koruma tedbirlerinden bahsedilecek, akabinde de Anayasa ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin ilkeler birlikte açıklanacaktır. Sonrasında ise vergilendirme ile vergi mükellefinin AİHS 8. madde kapsamındaki haklarının vergisel alanda korunması ile buna bağlı olarak bu alana müdahalede AİHM yaklaşımları güncel AİHM kararları ile ele alınacaktır.

II. Vergi Usul Kanunu’nda Düzenlenen Usuli Güvenceler

Hem vergi incelemesi hem de arama bireyin temel hak ve özgürlüklerinden özel hayatın gizliliği hakkına ve konut dokunulmazlığına bir müdahale niteliğindedir; bu nedenle vergi mükellefi açısından söz konusu müesseseler kanunla ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Türk vergi sisteminde, vergilemenin beyan esasına dayanmakta olması, beyan edilen verginin doğruluğunun vergi idaresi nezdinde araştırılması gerekmektedir. Bu durumda, mükellef beyanının dayanağını oluşturan bilgi, belge, defter kayıtları ve envanterin daha ayrıntılı ve kapsamlı bir şekilde araştırma ile mümkündür.4 Vergi incelemeleri de beyan edilen verginin doğruluğunu tespit etmek, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak üzere yürütülmektedir.5 Ancak, bazı hallerde bilgi ve belgelerin kısmen veya tamamen inceleme elemanına ulaşmadan ortadan kaldırılarak yok edilmesi tehlikesi bulunmaktadır. İşte bu noktada, VUK 142-147. maddelerinde ayrıntılı olarak düzenlenmiş olan ve de mükellef hakkında bir bilgi ve belge temin etme yolu olarak “arama” vergi incelemesinin amacına ulaşmasında kullanılmaktadır.6

Vergi incelemesinde mükellefin hakları, 213 sayılı Vergi Usul Kanunu (“VUK”) ve de “Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” (“Yönetmelik”) ile düzenlenmiştir. VUK’un 134. maddesine göre, vergi incelemesi, ödenmesi gereken verginin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak amacıyla yapılmaktadır Vergi inceleme elemanları inceleme konusu vergi ile ilgili gerçek matrahı; mükellefin defter, kayıt ve hesaplarının yanısıra, fiili durumları araştırıp incelemek suretiyle de belirleyebilirler. Vergi incelemelerinin esas amacı, ödenmesi gereken verginin doğruluğunu araştırmak ve de tespit etmektir. Bu araştırma, kuruluşların defter ve kayıtlarında yapılan hata ve hilelerin saptanmasına yöneliktir. VUK’a göre vergi incelemesine tabi olanlar, defter ve hesap tutmak, evrak ve vesikaları muhafaza etmek mecburiyetinde olan gerçek ve tüzel kişilerdir. İnceleme yapılacak olanlar, defter tutmak zorunda olanlarla belge almak ve bu belgeleri saklayıp ibraz etmek zorunda olanlar olarak belirlendiğinden, bütün gerçek ve tüzel kişiler incelemeye tabi olabilmektedirler. İncelenecek sektör seçiminde, eldeki her türlü ekonomik veri özellikle de Veri ambarı (VERİA), Vergi Denetim Kurulu Bilgi Sistemi (VDKBİS), VEDOS gibi otomasyonlar kullanılmakta; risk analizine dayalı modeller kullanılarak, yapılan risk analizleri sonucu incelenecek mükellef seçim yapılmakta ve de incelenmesinde fayda görülen mükellef listeleri denetim birimlerine gönderilmektedir.7 Diğer bir deyişle, bilgi alma müessesesi ile vergi incelemesi veya vergiyi doğuran olayların gerçek mahiyetlerinin araştırılması iç içe girmiş olduğu söylenebilir.8 Vergi incelemelerinin VUK md. 135’te sayılan yetkili kişilerce yapılması bir zorunluluktur. VUK 136. maddeye göre de vergi incelemesini yapan kişiler, kendilerinin yetkili olduklarına dair resmi fotoğraflı bir belgeyi mükellefe göstermek zorundadırlar. Mükellefin bu hakkı, yetkili olmayan kişilerin vergi incelemesini yapamaması ve mükellefle ilgili bazı bilgileri elde etmesinin önlenmesi açısından koruyucu bir düzenlemedir.9