Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Göre Mülkiyet Hakkına Yapılacak Müdahaleler Açısından Orantılılık İlkesi

Suat ŞİMŞEK

En temel insan haklarından birisi olan mülkiyet hakkı, ulusal hukukların yanı sıra Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ne Ek 1 No.lu Protokol’ün 1’inci maddesiyle de korunmaktadır. Bu madde, devletler tarafından mülkiyet hakkına yapılabilecek müdahaleleri, belirli şartlara bağlamaktadır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de bu maddeden, madde metninde açıkça yer almayan bazı içtihatlar geliştirmiştir. Bunların en önemlilerinden bir tanesi orantılılık ilkesidir.

Orantılılık ilkesi bir yandan, mülkiyet hakkı na yapılacak müdahalenin amacıyla, kullanılan araçlar arasında bir denge bulunmasını ifade eder. Buna göre mülkiyet hakkına müdahalede bulunulurken malike en az zarar verecek yöntemin seçilmesi gerekir. Bu ilke, bir yandan da müdahale sonucu toplumun elde ettiği faydaya karşılık, bireye de bazı haklar (örneğin tazminat ) tanınarak bireysel menfaat ile toplumsal menfaatin dengelenmesi anlamına gelir. Mahkeme, orantılılık ilkesi ne uyulup uyulmadığını denetlerken, ulusal makamların tutumlarını ve davranışlarını, müdahalenin niteliğini, zararın miktarını ve malikin davranışlarını değerlendirmektedir.

Mülkiyet Hakkı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Orantılılık İlkesi, Tazminat.

As one of the basic human rights, in addition to national laws the right of property is secured by the first clause of European Convention on Human Rights Annex 1 - Protocol. This clause binds interventions to the right of property by governments in some certain conditions. European Court of Human Rights developed some case laws from this clause which are not clearly described in it. One of the most important among all is the principle of proportionality.

On the one hand, principle of proportionality means establishing a balance between the purpose of intervention on the right of property and the instruments used. Accordingly, when intervening to right of property the method chosen should do the minimum harm on property owner. This principle on the other hand, also means balancing individual interest with public interest by giving some rights (i.e. compensation) to individuals against the benefits gained by the public as a result of such intervention. Examining whether the principle of proportionality is observed or not, the Court considers attitudes and behaviors of national authorities, quality of intervention, amount of loss and behavior of property owner.

Right of Property, European Convention on Human Rights, Principle of Proportionality, Compensation.

1. GİRİŞ

Kapitalist devlet düzeninin hâkim olduğu günümüz dünyasında mülkiyet hakkı, gerek ulusal gerek uluslararası hukuk normları ile korunmaktadır. Konuya Türkiye açısından bakarsak, 1982 Anayasasının 35’inci maddesi mülkiyet hakkını korumaktadır. Türkiye’nin de taraf olduğu Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine (Sözleşme/AİHS) Ek 1 No.lu Protokol’ün (Protokol) 1’inci maddesi¹ de, mülkiyet hakkını korumaktadır. Ancak, gerek Türk hukukunda gerek AİHS, mülkiyet hakkını sınırsız bir hak olarak görmemektedir. 19. yüzyıla kadar mutlak ve sınırsız bir hak olarak kabul edilen bu hak, 20. yüzyıla gelindiğinde sınırsızlık özelliğini gitgide artan bir şekilde yitirmiştir. Gerçekten de mülkiyet hakkı, 19. yüzyılın ferdiyetçi doktrinlerinin etkisi altında malikin kişiliğine bağlı, dokunulmaz, kutsal ve doğal haklardan sayılırken; günümüzde bu görüş değişmiş ve mülkiyet hakkı, malike toplum yararına bazı görevler yükleyen sosyal bir hak olarak görülmeye başlanmıştır.

Yirminci yüzyıldan itibaren, hem mülkiyet hakkının sınırlama sebepleri (imar planları, vergiler, para cezaları, kira kontrolleri gibi) artış göstermiş hem de mülkiyetin sadece bir hak değil; aynı zamanda topluma karşı bir ödev olduğu anlayışı yaygınlaşmıştır. 1982 Anayasası’nın 35’inci maddesi mülkiyet hakkının kamu yararı amacıyla sınırlandırılabileceğini ve bu hakkın kullanılmasının toplum yararına aykırı olmayacağını hüküm altına almıştır. Protokol’ün 1’inci maddesi de mülkiyet hakkının kamu yararı amacıyla kısıtlanabilmesine imkân vermektedir. Üstelik bu madde devletlere, mülkiyet hakkının toplum yararına kullanılmasını sağlamak üzere gerekli tedbirleri alma hakkı tanımaktadır.