Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Evlenme Hakkı

Yüksel METİN

AİHS’nin 12. maddesine göre, evlenme ehliyetine sahip her yetişkin evlenip evlenmemeye veya kiminle evleneceğine karar verme özgürlüğüne sahiptir. Söz konusu madde, evlenmeme hakkını da içerir. Sözleşme’nin 12. maddesi ile güvence altına alınan hak, sadece kadınlar ve erkekler arasında, yani karşıt cinsler arasındaki evlenmelerde geçerli olacaktır. Bununla birlikte Mahkeme’nin yeni içtihatlarına göre, cinsiyet değişikliği nin tanınmaması ve bundan dolayı evlenmenin gerçekleşmemesi Sözleşme’ye aykırılık oluşturur. Evlenme hakkı nın kullanılması, Sözleşmeci Devletlerin ulusal yasalarına tabidir, fakat ulusal yasalardaki sınırlamalar, hakkın özü nü zedeleyici bir tarzda hakkı kısıtlamamalı veya bu ölçüde daraltmamalıdır..

Evlenme Hakkı, Evlenme Hakkının Sınırlandırılması, AİHS, AİHM İçtihatları

I- Giriş

Günümüzde evlenme hakkı doğal bir hak olarak görülmektedir. Oysa geçmişte evlenmek isteyen kişiler aile reisleri, lonca başkanı veya benzer otorite sahiplerinin onayından sonra evlenebilmekte idiler. Ancak 19. yüzyılın başlarında medeni evlilik sisteminin kabulü ve feodal düzenin kalkmasıyla birlikte birçok kişi için evlilik birliği kurma özgürlüğü doğal bir hak haline gelmiştir. Evlenme hakkı nın doğal bir hak olarak kabulünden sonra da bu hakka yönelik bazı kısıtlamalar olmuştur. Örneğin Almanya’da nasyonal sosyalizm döneminde ırka bağlı gerekçelerle evlenme hakkı sınırlandırılmıştı. Bugün ise evlenme hakkı bu tür sınırlamalar olmaksızın Bonn Anayasasının 6. maddesiyle güvence altına alınmıştır.

Benzer şekilde Amerika’da da 1940'lı yıllara kadar 30 eyalette farklı ırktan insanların evlenmesini engelleyen yasalar bulunmaktaydı. 1955 yılında Virginia Eyaleti Yüksek Mahkemesi bu yasanın yürürlükte kalmasını "vatandaşların ırksal bütünlüğünü korumak ve kanların bozularak karışık soylu insanların doğmasını önlemek” gerekçesiyle savunmuştu. 1960'lara kadar hâlâ birçok eyalet siyahlarla beyazların evlenmesine izin vermiyordu. Bu ırkçı yasalar bazı "aktivist yargıç"ların girişimleri ve yasaları yeniden yorumlamalarıyla kaldırılmıştır.¹

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 12. maddesi, evlenme ve aile kurma hakkı nı düzenler. Söz konusu maddeye göre, “Evlenme çağına gelen her erkek ve kadın, bu hakkın kullanılmasını düzenleyen ulusal kanunlar uyarınca evlenmek ve aile kurmak hakkına sahiptir”. Evlenme hakkı başlıklı Sözleşmenin bu maddesi, 10 Aralık 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ’nin 16. maddesinden esinlenerek düzenlenmiştir. Evlenme ve aile kurma hakkı Bildirge’de şöyle düzenlenmiştir: “(1) Erkek ve kadının; evlilik yaşından başlayarak, ırk, uyrukluk ya da din ile ilgili hiçbir kısıtlama olmaksızın evlenme ve bir aile kurma hakkı vardır. Erkek ve kadınların, evlilik süresince ve boşanma sırasında, evlenme konusunda eşit hakları vardır. (2) Evlilik ancak bu konuda istekli olan eşlerin serbest ve tam rızasıyla gerçekleşebilir. (3) Aile, toplumun doğal ve temel öğesidir ve ailenin, toplum ve devlet tarafından korunmasına hakkı vardır.” Benzer bir düzenleme Kişisel ve Siyasal Haklara Dair Uluslararası Sözleşme ’nin 23. maddesinde de yer almaktadır: “(1) Aile toplumun doğal ve esaslı bir birimidir ve aile toplum ve Devlet tarafından korunma hakkına sahiptir. (2) Evlilik çağındaki her erkek ve kadının evlenme ve aile kurma hakkı hukuk tarafından tanınır. (3) Evlenecek eşlerin tam ve serbest iradeleri ile kurulmayan bir evlilik geçerli sayılmaz. (4) Bu Sözleşmeye taraf Devletler, eşlerin evlilik konusunda, evliliğin devam ettiği sürece ve boşanmada eşit hak ve yükümlülüklere sahip olmaları için gerekli önlemleri alır. Boşanma halinde çocukların korunması için gerekli hükümler konur.”