Roma Aile Hukukunda Patria Potestas

Patria Potestas in Roman Family Law

Elvan SÜTKEN

’ın (baba hakimiyetinin), (Roma ailesi) kelimesi ile asıl işaret edilmek istenen oluşuyla vurgulanan önemi ve Roma ailesinin (’nın), devletin (’ın) ilk oluşumundaki temel taşı oluşu, “Roma Aile Hukukunda ” başlıklı bu çalışmayı meydana getirmemizde etkili olmuştur. Çalışmada önce Roma ailesi () hakkında genel bilgi verilmiş ve ’ın tanımı yapılmış, sonra Roma’da hısımlık kurumu incelenmiştir. Sonra, Roma’da dar anlamda ailenin (’nin) tanımı yapılmış ve kapsamı belirtilmiştir. Daha sonra “Roma’da Geniş Anlamda Aile () ve ” başlığı altında geniş anlamda ailenin kapsamı açıklanmış, ’ın hükmü incelenmiş, aile evlatları () üzerinde doğumla, , , yoluyla ’ın kuruluşu açıklanmış, kadınlar üzerinde ’un kuruluşu ele alınmış ve patria ’ın sona erme halleri incelenip çalışmaya son verilmiştir.

Roma Hukuku, Roma Ailesi, Roma’da Aile Babası, Roma’da Baba Hakimiyeti.

The importance of (paternal power) that is emphasized by the word of (Roman family) by pointing out it in essence and also Roman family’s being a keystone in the early establishment of Roman government () had a main influence on our elaborating this study with the topic “ in Roman Family Law”. In this study, first of all, after releasing general information about Roman family and defining , the institution of kinship in Roman law is analysed. Afterwards, in Roman law is defined, ant its content is designated. Subsequently, under the topic of “ in Roman Law and “, content of explained, enforcement of is analysed, founding on childeren of the family ( by registering of births, , , is asserted, founding on women is considered and finally ending of is analysed.

Roman Law, Familia, Pater Familias, Patria Potestas.

Roma kaynaklarından anlaşıldığı üzere, Roma’da aile kurumu üzerindeki esas etkili güç, patria potestas’tır. Aile babasının (pater familias’ın) ya da bazı yazarlarca adlandırıldığı üzere aile reisinin (pater familias’ın), aile üzerindeki geniş hatta en eski devirdeki sınırsız hakimiyeti göz önüne alındığında, Roma’da evlilik kurumunun, aşağıda 3.2.2.’de inceleneceği üzere, ailenin birinci derecede temelini teşkil etmemiş olduğu anlaşılmaktadır.¹

Çalışmamızın esas konusu olan Roma Hukukunda patria potestas ayrıntılı olarak incelenmeden önce, Roma’da ailenin en eski yapısına değinmekte fayda vardır. Roma’da en eski aile şekli, birden çok aileden oluşan “gens (kabile)” idi.² Civitas’tan (devletten) önce gelen küçük devlet oluşumu gens olarak tanımlanıyordu.³ Her gens’in kendine ait bir dini ve gens üyelerinin geçimini sağlamak için müştereken ekilen bir arazisi vardı. Gens’e dahil olan ailelerin üyeleri, “reis (şef)” olarak da adlandırılan, aynı babanın egemeliği altında yaşarlardı. Reis, aile üyesi olmayan yabancı bir kimseyi, evlat edinme yolu ile, gens’in içine sokabilirdi. Ayrıca reis, gens üyesi olan bir kimsenin bu üyeliğine, kanuni ve dini yollar ile son verebilirdi. Her gens kendi reisinin ismini taşırdı. Herhangi bir gens’in üyesi, ait olduğu gens’in ismi ile anılırdı.⁴ Roma hukukçusu Bonfante’ye göre, Roma’nın eski devirlerindeki familia, gens ya da aşiret gibi oluşumların ortak amacı, kendilerini savunmak ve düzenli bir şekilde yaşamaktı. Her bir oluşum devletin fonksiyonlarını yerine getirirdi. Çeşitli gens’lerin bir araya gelmesiyle, zaman içinde civitas denen devlet oluşumu meydana gelmiştir. O halde gens, Roma devleti kurulmadan önce siyasi öneme sahipti.⁵ XII Levha Kanunu’ndan önce, gens’i oluşturan ailelerin bir aile babası (pater familias)’nın egemenliği altında, ayrı aile grupları haline geçtikleri söylenir. Böylelikle Roma ailesinin, aile babası egemenliği (patria potestas) altında olacak biçimde, özel hukuk mutlakiyet rejimi ile idare olunan aile tipi olduğu söylenir.⁶ Öyle ise Roma aile yapısının incelenmesinin, Roma devletinin oluşumunun ilk şekli hakkında bilgi sahibi olunması açısından da ayrı bir önemi vardır. Bazı yazarlar ilk devlet şeklinin kaynağının “familia (aile)” olduğunu iddia ederken, bazıları bunun kaynağının “gens (kabile)” olduğunu iddia ediyorlardı. Ancak çeşitli kaynaklar incelendiğinde açıkça görülüyor ki, Roma başlangıçta, civitas denen çok küçük bir şehir devleti idi. Bilindiği üzere civitas, yani şehir devleti, örgütlenmiş Roma kavmi olarak da ifade ediliyordu.⁷ Roma Hukukunda, Roma’nın şehir - devlet olarak kuruluş tarihi olan M.Ö. 753 ile başlayan devletin örgütlenmesi, 1453 yılında Constantinopolis’in (İstanbul’un) Türk egemenliğine geçmesiyle Doğu Roma İmparatorluğu’nun dağıtılması ile son bulmuştur. Özel hukuk sistemlerinin, değişen siyasal rejimleri, o rejimlerin getirdiği yeniliklerin kabul görmesi için gereken süre kadar geriden izlemesi, başka bir deyişle devlet örgütündeki değişikliklerin özel hukuk sistemlerini hemen ve doğrudan doğruya etkilememesi, Roma hukukunun tarihi dönemlerinin, Roma’nın siyasal dönemlerinden farklı bir ayrıma tâbi olması sonucunu doğurmuştur.⁸ Küçük bir şehir devleti olarak kurulmuşken büyük bir dünya imparatorluğu ve uygarlık merkezi haline dönüşmüş olan Roma İmparatorluğunun hukuk düzeni günümüz özel hukuk sistemine kaynaklık etmiştir. Roma hukuk düzeni içinde en önemli kurumlardan biri olan aile (familia) kurumu önemini her dönemde korumuştur.

Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde etraflıca inceleneceği üzere, Roma’da “dar anlamda aile” ve “geniş anlamda aile” olmak üzere temelde iki tip aile anlayışı vardı. Roma’da sadece aile babası (pater familias) hukuken tanınırdı. Roma ailesinde bulunan herkes aile babasına tâbi idi. Baba hakimiyeti (patria potestas) altında olanlar mâmelek sahibi olamazlar ancak kamu haklarından yararlanabilirler ve özgür yaşarlardı. Ticari hayatın gelişmesi ile bu eski tip Roma ailesi yapısının değişmesi gerekti çünkü ticari hayatta kendi hukukuna tâbi olan aile evlatlarına ihtiyaç duyulmaktaydı. Ancak eski aile yapısının bu ihtiyaç doğrultusunda değişmesi yüzyıllar içinde oldu. Iustinianus hukuku zamanında dış görünüşüyle halen eski şeklini yansıtan Roma ailesi, aslında bugünkü aileye yakın hale gelmişti.⁹ Nitekim Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölündüğü M.S. 395 itibarıyla, Doğu Roma İmparatorluğu artık “Bizans İmparatorluğu” adıyla anılmaya başlanmış, Doğu Roma’da uygulanan hukuk da Bizans Hukuku adını almıştır.¹⁰ Bizans hukukunun hakim olduğu yerlerde babanın hakimiyet alanı ise hiçbir zaman Roma’daki gibi geniş bir alan olmamıştır.¹¹