Nizamiye Mahkemeleri Üzerine Bir Değerlendirme

An Evaluation on the Nizamiye Courts

Müge VATANSEVER ÖZTÜRK

Tanzimat Fermanı’nın ilânı ve bunu takip eden kararlarla Osmanlı Devleti’nde yaşanan değişimle birlikte yargı teşkilâtı içerisinde yeni yargı kurumları oluşturulmuştur. Tanzimat Dönemi’nde tek kadıdan oluşan, tek dereceli Klâsik Osmanlı mahkeme sisteminin dışında, çok hâkimden oluşan yeni mahkemeler kurulmuştur. Ticaret mahkemeleri dışında ve kanunla kurulmuş olan bu mahkemelere genel olarak “nizamiye mahkemeleri” denilmektedir. Nizamiye mahkemeleri, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devleti’nde şer’i esaslar dışında, yeni kanun ve nizamlara göre görev yapmak üzere kurulan mahkemelerdir.Nizamiye mahkemelerinin kurulması Osmanlı yargı sisteminde önemli değişikliklere sebep olmuştur. Tüm Osmanlı vatandaşlarının, şer’iyye, cemaat ve konsolosluk mahkemelerinin görev alanı dışında kalan, bütün ceza ve hukuk davalarına bakmakla görevli olan nizamiye mahkemeleri, hem ilk derece mahkemesi hem de istinaf mahkemesi olarak görev yapmışlardır. Yargılamada çok hâkimli, karma bir sisteme geçilmiştir. Ancak Tanzimat Dönemi’nde kurulan yeni mahkemelerle yargı teşkilâtı daha karmaşık hâle gelmiş; hem eskiden kalan mahkemeler hem yeni kurulan mahkemeler yargı yetkisini birlikte kullanmışlardır. Yargı teşkilatındaki bu ikili yapı, yeni sorunları da beraberinde getirmiştir.

Nizamiye Mahkemesi, Tanzimat, Osmanlı, Hukuk, Adliye Teşkilâtı.

With the announcement of the Decree of the Tanzimat and the subsequent decisions, new judicial institutions were established within the judicial organization with the change experienced in the Ottoman State. In the Tanzimat period, new courts consisting of judges were established, except for a single-rank classical Ottoman court system. Outside of commercial courts and established by law, these courts are generally referred to as “nizamiye courts”. Nizamiye courts are courts established in the Ottoman Empire during the Tanzimat Period to serve in accordance with the new laws and regulations except for the principles of shar’i.Establishment of nizamiye courts has caused significant changes in the Ottoman judicial system. All of the Ottoman citizens, except for the religious, congregation and consulate courts, served as both first-instance courts and appeal courts, which were charged with looking after all criminal and civil cases. A very complex, mixed system has been passed in the proceedings. However, with the new courts established in the Tanzimat period, the organization of the judiciary has become more complex; both the old courts and the newly established courts used jurisdiction together. This dual structure in the judiciary has brought with it new problems.

Nizamiye Courts, Tanzimat, Ottoman, Law, Court Organization.

Giriş

Tanzimat Dönemi boyunca, devletin başlıca toplumsal, siyasal ve ekonomik açılardan karşılaştığı zorlukları aşabilmek ve zamanın şartlarına uyum sağlayabilmek için gerçekleştirilen kapsamlı kanunlaştırma hareketiyle hukuk alanında önemli yenilikler yapılmıştır. Tanzimat Dönemi’nde yenileşme hareketleri, devletin temeline hâkim olan geleneksel anlayışı değiştirememiştir. Şer’i hukuk kurallarını uygulamaya devam eden şer’iyye mahkemeleri, Tanzimat Dönemi’nde de önemini ve varlığını korumuşlardır. Ancak bu mahkemelerin, yeni koşulların ortaya çıkardığı sorunları karşılamaktan uzak kalması ve Klâsik Dönem’de iyi işleyen yargı fonksiyonu ve adliye teşkilâtının devletin bütün unsurlarındaki bozulmayla birlikte zayıflaması yeni yargı kurumlarının doğuşuna ortam hazırlamıştır.

Tanzimat Fermanı’nın ilânı ve bunu takip eden kararlarla Osmanlı Devleti’nde yaşanan değişim, yargı sisteminin üzerinde kendisini göstermiş ve yargı teşkilâtı içerisinde yeni yargı kurumları oluşturulmuştur. Tanzimat Dönemi’nde tek kadıdan oluşan, tek dereceli Klâsik Osmanlı mahkeme sisteminin dışında, çok hâkimden oluşan yeni mahkemeler kurulmuştur. Kurulan bu yeni yargı kurumlarının en önemlisi, 1864 tarihli “Vilayet Nizamnamesi”yle getirilen nizamiye mahkemeleridir. Müslüman, zimmî fark etmeksizin bütün Osmanlı vatandaşlarının, şer’iyye, cemaat ve konsolosluk mahkemelerinin görev alanı dışında kalan, bütün ceza ve hukuk davalarına bakmakla görevli olan nizamiye mahkemeleri, hem ilk derece mahkemesi hem de istinaf mahkemesi olarak görev yapmışlardır.

Kanunlaştırma hareketleri, geleneksel yargı teşkilatının yetersiz kalması, batılı ülkelerin baskıları gibi sebeplerle pek çok soruna çözüm getirmesi amacıyla kurulan nizamiye mahkemelerinden beklenen fayda tam olarak elde edilememiştir. Tanzimat öncesinde yargı sisteminde var olan çok başlılık, yeni dönemde yapılan reformlarla ortadan kaldırılmak yerine, daha da karmaşık hale gelmiştir.