Uzay Faaliyetlerine İlişkin Uluslararası Hukukun Kaynakları ve Birleşmiş Milletlerin Rolü

Sources of International Law Concerning Space Activities and the Role of the United Nations

Medeni SOYSAL,Gülmelahat DOĞAN,Lokman KUZU

Birleşmiş Milletler (BM), dünyadaki en büyük, en geniş uluslararası katılımlı ve en etkili hükümetlerarası kuruluşlardan biridir. II. Dünya Savaşı sonrasında, benzer bir trajedinin tekrarlanmaması için kurulan Birleşmiş Milletler’in, geleceğin en önemli ortak kaynağı olarak gösterilen uzay konusundaki faaliyetlerinin odağında ise, Uzayın Barışçıl Amaçlarla Kullanımı Komitesi (UBAKK) bulunmaktadır. Günümüzde hayatımızın hemen her alanında (haberleşme, navigasyon, bilgi toplama, keşif, afet yönetimi v.b.) uzay ve uzay uygulamalarına bağımlılık üst seviyededir. Dolayısıyla, bu kritik alandaki faaliyetleri düzenleyen hukuki rejimin anlaşılması ve gelişmelerin yakından takip edilmesi de büyük önem arz etmektedir. Bu makalede, uzayın hukuki rejimi ve bu konuda odak noktası konumundaki Birleşmiş Milletler organlarının faaliyetleri ele alınmaktadır. Sonuç bölümünde ise, uzay faaliyetleri ile ilgili önem arz eden güncel konular ışığında, uzayın hukuki rejimi ile ilgili Türkiye açısından yapılan değerlendirmelere yer verilmektedir.

Birleşmiş Milletler, Uzay Hukuku, Uzayın Barışçıl Amaçlarla Kullanımı Komitesi, UBAKK, Uzay Antlaşması, Kurtarma Anlaşması, Sorumluluk Sözleşmesi, Tescil Sözleşmesi, Ay Anlaşması, Fırlatan Devlet, Fırlatan Makam, Tescil Eden Devlet.

The United Nations (UN) is one of the largest, most internationally represented and most influential intergovernmental organizations in the world. UN being established to prevent a similar tragedy after the World War II, has the Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS) at the focal point of its space-related activities. Space is considered as one of the most important resources of the humanity’s future, since there is a high level of dependency on space technologies and applications in almost every aspect of our lives (communication, navigation, data collection, reconnaissance, disaster management, etc.). Therefore, it is of great importance to understand the legal regime regulating activities in this critical area, and follow the developments closely. In this paper, the legal regime of space and the activities of the UN entities in this domain are addressed. Finally, an evaluation of the legal regime of space from the perspective of Turkey under the light of the recent important developments is provided.

United Nations, Space Law, Committee on the Peaceful Uses of Outer Space, COPUOS, Outer Space Treaty, Rescue and Return Agreement, Liability Convention, Registration Convention, Moon Agreement, Launching State, Launching Authority, State of Registry.

GİRİŞ

Uzaya açılma konusunda ilk bilimsel araştırmalar 19. Yüzyılın başlarında Ziolkowski,¹ Goddard, Oberth² ve Potocnik³ gibi öncü bilim adamları tarafından başlatılmıştır. Bu öncü çalışmalara dayanan roket teknolojileri II. Dünya Savaşı sırasında da kullanılmıştır. Savaş sonrasında ise, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği bu konuda kapsamlı milli programlar oluşturarak, çok daha hızlı teknolojik gelişmelerin yolunu açmışlardır. O yıllarda, her iki süper güç birbirinin araştırma süreçlerini yakından takip etmekte ve olası alternatif sonuçlara dair hazırlıklar yürütmekteydi. Bu sırada başta Avrupa olmak üzere, diğer ülkelerdeki Laude, Mandl, Korovin gibi araştırmacılar da uzay faaliyetlerinin hukuki sonuçlarına dair çalışmalar yapmaktaydılar.⁴ 1957 yılında, Sovyetler Birliği tarafından ilk insan yapımı uydu olan Sputnik-1’in⁵ yörüngeye yerleştirilmesi ve Dünya ile iletişim kurmasıyla birlikte bu alandaki hukuki düzenleyici faaliyetlerin gerekliliği de uluslararası gündeme taşınmıştır.

O yıllarda, iki süper güç de, daha sonraları “uzay yarışı” olarak adlandırılacak bu mücadelede kimin galip geleceği konusunda kesin bir fikre sahip değildi. Bu nedenle de uzayla ilgili ilk düzenlemeler, söz konusu yarışta üstünlük sağlayan devletin uzay ortamı, ay ve diğer gezegenlerde kesin bir hegemonya kurmasının önüne geçmek üzere tasarlanmıştı. Her iki süper güç, diğerinin yarışı kazanması durumunda kendini garantiye almak isterken, gelişmekte olan ülkeler buna ek olarak, uzay yarışı sırasında meydana gelebilecek felaketlere karşı kendilerini korumayı amaçlamaktaydılar.⁶

Sovyetler Birliği uzayla ilgili meseleleri ele alan kalıcı uluslararası bir yapının Birleşmiş Milletler bünyesinde kurulmasını önerirken, Amerika Birleşik Devletleri ise daha esnek, geçici ve amaca özel bir yapı tercih etmekteydi. Sputnik-1 ilk başarılı uzay aracı olarak Dünya yörüngesine yerleştikten hemen sonra, 1958 yılında, uzay alandaki en önemli hükümetlerarası kuruluş olarak kabul edilen Birleşmiş Milletler Uzayın Barışçı Amaçlarla Kullanımı Komitesi (COPUOS)⁷ geçici olarak kuruldu.⁸ Birleşmiş Milletler Genel Kurulu kararı gereği kurulan COPUOS, 1959 yılında alınan bir başka kararla kalıcı bir komite haline geldi.⁹ Komite kurulduğu günden bu yana uzay faaliyetlerine dair uluslararası hukuki rejimin ya da diğer adıyla “Uzay Hukuku”nun gelişmesine büyük katkıda bulunmuştur. Bu katkılar arasında, beş uluslararası uzay anlaşmasının hazırlanması ve anlaşmaları destekleyen birçok kararın alınması yanında, günümüzde önemi gittikçe artan hukuken bağlayıcı olmayan uluslararası dokümanların (soft law) oluşturulması da vardır. Komite halen önemini ve ağırlığını korumakta olup, uzay konusunda en geniş katılımlı ve etkin hükümetlerarası organ olarak değerlendirilmektedir.

Bu çalışmada, giriş bölümünde, Birleşmiş Milletler’in uzay faaliyetleri konusunda özelleşmiş komitesi konumundaki COPUOS ve uzay hukuku konusundaki rolü ele alınacaktır. Daha sonra, uzay hukukunun uluslararası hukuk içindeki konumlanması, bazı temel hukuk kavramları ile olan ilişkisi ile birlikte açıklanacaktır. Uzayın hukuki rejiminin temelini oluşturan en önemli hukuki enstrümanlara, takip eden bölümde genel hatlarıyla değinilecektir. Son bölümde, uzay faaliyetleri, teknolojik gelişmeler ve bunlara bağlı olarak uzay hukuku ile ilgili güncel gelişmeler ele alınacak ve değerlendirmeler yapılacaktır.