6502 Sayılı Tüketicinin Korunması
 Hakkında Kanun Hükümlerine Göre 
Piramit Satış Sistemleri

Pyramid Selling Systems According to the Consumer Protection 
Act Numbered 6502

Hüseyin TOKAT

6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun yürürlüğe girmeden önce, piramit satış sistemlerine ilişkin yasal bir düzenleme bulunmamaktaydı. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile birlikte piramit satış sistemleri ilk kez TKHK m. 80’de yasaklanmıştır. Piramit satış sistemi sık sık “sonsuz zincir”, “Ponzi şeması”, “piramit şeması” gibi isimlerle de anılmaktadır. Piramit satış sisteminde sisteme dâhil edilmek istenen kimselere küçük bir yatırım karşılığında büyük bir gelir elde edecekleri vaat edilmektedir. Piramit satış sisteminin ve ona benzeyen sistemlerin özünde ürün satışı yoktur. Bu nedenle sistemin devamı için yeni üyelerin sisteme katılması gerekir. Oysa sisteme katılacak kişi sayısı sınırlıdır. Piramit satış sistemini kuran hukukî işlem ve bu sisteme katılımcı olarak girebilmek için yapılan sözleşme kesin hükümsüzdür.

Doğrudan Satış, Çok Katlı Pazarlama, Ponzi Şeması, Saadet Zinciri, Piramit Satış.

Before the Consumer Protection Act No 6502 entered into force, there was no legal regulation on pyramid selling systems. In line with the Consumer Protection Act pyramid selling systems have been banned for the first time in CPA (Consumer Protection Act) art. 80. The pyramid selling systems are often referred to as “endless chain”, “Ponzi scheme”, “pyramid scheme”. Generating a large income in return for a small investment is promised to the people including in the system. In essence there are no sales in pyramid selling system and similar systems. For this reason, new members have to join the system for continuance of the system. However, the number of people who may participate in the system is limited. The legal process, establishing the pyramid selling system, and the contract, made to enter the system as a participant, are null and void.

Direct Sale, Multi-Level Marketing, Ponzi Scheme, Pyramid Scheme, Pyramid Selling.

I. Giriş

Çaba göstermeden, üretmeden, kolay ve kısa yoldan para kazanma hevesi, insanın hayal dünyasını her zaman meşgul etmiştir. Diğer bir ifadeyle, insanın, tabiatı gereği âdeta fırsat kolladığı da söylenebilir¹ . Bu sebeple insan, geçmişten günümüze kadar kısa yoldan para kazanma yolları üzerine kafa yormuş ve bunu bulmayı amaçlamıştır.

Gerçekten kısa yoldan ve emek harcamadan para kazanmak isteyen kimseler, hem geçmişte hem günümüzde var olmuşlardır. Ne var ki bu kimseler, geçmişte toplum tarafından tepki görmüş ve dışlanmışlardır. Diğer bir ifadeyle, kısa yoldan para kazanmak isteyenler geçmişte toplum tarafından kabul görmemişlerdir.

Kolay yoldan para kazanmak isteyen kimselerin sayısının zamanla artması ve toplumun değişmesi, başka bir deyişle, fırsatçılığın sıradanlaşması, bu gibi kimseleri toplum tarafından da âdeta onay görür hâle getirmiş yahut en azından yadırganmaz duruma sokmuştur. Gerçekten kısa yoldan para kazanan kimseler, artık toplum tarafından “cingöz”, “açıkgöz”, “uyanık”, “kurnaz” gibi sıfatlarla nitelendirilir hâle gelmiştir.

Emek harcamadan, tabiri caizse bir koyup iki hatta daha fazla kazanmak isteyen kimselerin sayısındaki artışın, içinde bulunulan toplumun modernite algısı ile alakalı olduğu söylenebilir. Zira her geçen gün insanların ihtiyaçlarının ve beklentilerinin artması, bu kimselerin az ile yetinmeyip daha fazlasını istemeleri toplumda kolaycılığa sebep olmuştur.

Bu gibi kimselerin hayallerini istismar etmek isteyenler de, hem geçmişte hem günümüzde kısa yoldan para kazanmayı vaat etmiş, kendilerine inanan kimseleri dolandırmış ve hâlen de dolandırmaya devam etmektedirler.

Geçmişte yaşanan acı tecrübelere rağmen, insanların hâlâ dolandırılmaya müsait olmalarının başlıca sebeplerinden birisi olarak, insanları dolandırmayı amaçlayan kimselerin grup psikolojisine hâkim olmaları gösterilebilir² . Nitekim bu kimseler, içinde bulunulan döneme hâkim olan toplumsal figürlerden yararlanarak insanların sağlıklı düşünmelerine engel olmaktadırlar.

Dolandırıcıların grup psikolojisine hâkimiyeti sonucu kişinin sağlıklı düşünememesi, sadece kullanılan kavramlarla veya sloganlarla değil, aynı zamanda kişinin içine dâhil edildiği ortamla da ilgili olabilir. Nitekim grup psikolojisine hâkimiyet bir Yargıtay kararında,³ “Matematiksel işlem ve tablolarla üyelerde hatalı bir inanç meydana getirdikleri, çok para kazanılacağı vaadi, yüksek volümlü (sesli) müzik, devamlı alkışlarla katılımcıların sağlıklı düşünme yeteneğinin ortadan kaldırıldığı” şeklinde gözler önüne serilmiştir.

Kısacası, insanların kısa yoldan ve emek harcamadan para kazanma hevesi devam ettiği sürece dolandırıcılık yöntemleri de yasal kılıflara bürünerek devam edecektir. Dolandırıcılık yöntemlerinin pasifize edilebilmesi için, başta kişilerin ve toplumun değer yargısının değişmesi gerekir. Bu yöntemlerle mücadele için en etkin ve kalıcı çözüm ahlâkî ve etik para kazanmayı amaç edinmekten geçer.

Bununla birlikte, hukuk düzeninden de dolandırıcılık yöntemlerine karşı gerekli yasal düzenlemeleri yapması beklenir. Bunu göz önünde bulunduran kanunkoyucu, gerçekçi olmayan veya gerçekleşmesi çok güç olan kazanç beklentilerini belirli şartlar dâhilinde 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun (TKHK)⁴ 80’inci maddesinde yasaklamıştır. İşte bu çalışmada, esas itibarıyla TKHK m. 80’de düzenlenen “piramit satış sistemi” özel hukuk hükümleri çerçevesinde incelenecektir.

Ayrıca çalışmada, piramit satış sisteminin yanı sıra bu sisteme benzetilen, ancak piramit satış sisteminden farklı olarak yasal olan ve İş Yeri Dışında Kurulan Sözleşmeler Yönetmeliğinde⁵ (İYDKSY) düzenlenen “doğrudan satış sistemi” ve bu sistemin yasal olmayan piramit satış sisteminden farkları üzerinde de etraflıca durulacaktır. Zira yasal olan doğrudan satış sistemi ile yasal olmayan piramit satış sistemi arasındaki ayırımın doğru bir şekilde yapılması, uygulanacak olan hukukî müeyyideler bakımından da büyük bir önemi haizdir.

II. Genel Olarak Piramit Satış Sistemi Kavramı ve Piramit Satış Sisteminin Doğrudan Satıştan Farkı

En basit tabiriyle piramit satış sistemi⁶, bir malvarlığı veya para ortaya konularak katılımcının⁷ sisteme dâhil edildiği ve ona da başka katılımcılar bulması koşuluyla malvarlığı veya para kazanacağının vaat edildiği dolandırıcılık yöntemidir.

Bu dolandırıcılık yöntemi sık sık “sonsuz zincir”, “Ponzi şeması”⁸ , “piramit şeması”, “saadet zinciri” gibi isimlerle de anılmaktadır⁹ . Nasıl adlandırılırsa adlandırılsın, bu sistemlerin temeli, çok sayıda kişinin para kaybetmesi ve az sayıda kişinin para kazanması üzerine kuruludur¹⁰ . Gerçekten bu dolandırıcılık yöntemlerinde sisteme dâhil edilmek istenen kimselere, küçük bir yatırım karşılığında büyük bir gelir elde edecekleri vaat edilmektedir¹¹ . Bu kimselerin vaat edilen geliri elde edebilmesi içinse sisteme erken dönemde katılmaları gerekir. Eğer katılımcı sisteme erken dönemde katılırsa -ki bu katılımcı sayısı matematiksel olarak azdır-, büyük bir gelir elde eder. Buna karşılık sisteme sonradan katılanların çoğunluğu yatırdıklarını dahi kaybetmektedirler¹² . Bu durum aslında kaçınılmaz bir sonuçtur ve sistemin en tipik özelliğidir. Zira az sayıdaki kurucu ve erken gelen üyelerin para kazanabilmesi için, çok sayıda üyenin para kaybetmesi gerekir¹³ . Diğer bir ifadeyle bu sistemler, vaat ettikleri gibi katılımcılarına bir zenginlik yaratmaz. Aksine para çok sayıdaki saf ve dolandırılan kimselerden az sayıdaki zeki ve sahtekâr dolandırıcılara geçer¹⁴ .

Piramit satış sisteminin ve ona benzeyen sistemlerin özünde ürün satışı yoktur. Bu nedenle sistemin devamı için yeni üyelerin sisteme katılması gerekir. Zira az sayıda para kazanan kimselerin elde ettiği kazanç, sisteme yeni yapılan üye girişlerinden elde edilir. Nitekim bu sistemler sonsuz sayıdaki katılımcıdan oluşan bir zinciri hedeflemektedir¹⁵ . Oysa sisteme katılacak kişi sayısı sınırlıdır. Dolayısıyla, sistemin belirli bir noktadan sonra yeni üye kaydı yapamaz hâle gelmesi kaçınılmazdır¹⁶ . Bu yüzden sisteme alt kademelerde dâhil olan kimseler vaat edilen parayı elde edemeyecek ve sistem çökecektir. Şöyle ki: