Çek Kanunu 2. Madde Kapsamında 
Muhatabın Sorumluluğu

Responsibility of Addressee Within the Scope of 2nd Article of the
 Cheques Act

Cüneyt TENEKECİ

Keşideci ile çek sözleşmesi imzalayan muhatap bankanın çek sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinin yanında 5941 Sayılı Çek Kanunundan doğan bir takım yükümlülükleri daha bulunmaktadır. Çek hesabının açılabilmesi için, banka Çek Kanunundaki belgeleri eksiksiz olarak istemeli ve bu belgeleri kanunun amaçlarına uygun bir özen ve basiretle incelemelidir. Bu kapsamda bankanın sahte bilgi ve belgeler ile açılmış naylon hesaplara çek karnesi vermesi bankanın göstermesi gereken basiret ve itina yükümü ile bağdaşmayacaktır.

Çek Kanunu, Muhatap Banka Sorumluluğu, Bankanın Basiret ve Özen Borcu, Çek Yasaklısı, Çek Hesabı, Karşılıksız Çek.

The drawee bank which signed a cheque agreement with drawer has some responsibilities arising from the Cheques Act no. 5941 as well as the responsibilities arising from the cheque agreement. In order to enable opening of a cheque account, the bank should request all the documents set forth under the Cheque Act and should scrutinize these documents duly and prudentially in compliance with the purposes of the Act. Within this scope cheque-book given by the bank for spurious accounts opened with fake information and documents wouldn’t comply with the prudence and care responsibility which should be taken by the bank.

Cheques Act, Responsibility of Drawee Bank, Prudential and Care Obligation of Bank, Cheque Banned, Cheque Account, Dud Cheque.

Giriş

Keşideci ile çek sözleşmesi imzalayan muhatap bankanın, çek sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinin yanında, 5941 sayılı Çek Kanunundan (ÇK) doğan bir takım yükümlülükleri daha bulunmaktadır.

5941 sayılı Kanunda bankanın çek nedeniyle sorumlulukları; çek defteri verilirken (m.2/3 ve 4; m.7/2 ve 3), çek dolaşımdayken (m.4/l ve 2), çek ibraz edildiğinde (m.3), ödenirken veya karşılıksızdır işlemi yapılırken (m.3) ve kapatılırken (m.10/l) de yerine getirilir.

Bu çalışmada, Kanunumuza göre çekte tek muhatap olabilecek olan bankanın, Çek Kanununun 2’nci maddesindeki düzenlemelere göre yükümlülükleri incelenmiş, bu yükümlülüklere uymaması halinde sorumluluğunun hukuki niteliği hakkındaki görüşlere ve Yargıtay uygulamasına yer verilmiştir.

Çek hesabının açılabilmesi için banka, Çek Kanunundaki belgeleri eksiksiz olarak istemeli ve bu belgeleri Kanunun amaçlarına uygun bir özenle ve basiretle incelemelidir. Bu kapsamda bankanın, sahte bilgiler ve belgeler ile açılmış naylon hesaplara çek karnesi vermesi bankanın göstermesi gereken basiret ve itina yükümü ile bağdaşmayacaktır.

Ayrıca çalışmada Çek Kanununun 2’nci maddesindeki diğer yükümlülüklere yer verilerek, ağırlaştırılmış banka sorumluluğu fıkralar bazında incelenmiştir.

I. Genel Olarak Çekte Muhatabın Hukuki Sorumluluğu

Türk Ticaret Kanunu hükümleri çerçevesinde, çek bir havale hükmünde olduğundan ve muhatap bankanın lehtar ile herhangi bir hukuki ilişkisi bulunmadığından muhatap banka çekin süresi içinde ibrazı halinde, karşılığı bulunsa bile, çeki ödemeyi reddedebilir ve hamilin bankaya karşı herhangi bir talep hakkı doğmaz.¹ Muhatap banka karşılığı olduğu halde, bu çeki ödemezse bundan dolayı hamilin başvurusu üzerine keşidecinin uğradığı zarardan sorumlu olacağı şeklinde yorumlanmaktadır.²

Keşideci ile çek sözleşmesi imzalayan muhatap bankanın, çek sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinin yanında, 5941 sayılı Çek Kanunundan doğan bir takım yükümlülükleri daha bulunmaktadır. Bu yükümlülükler Kanundan doğmakta ve müeyyideleri yine Kanunda düzenlenmektedir.

6102 sayılı TTK’da özel hukuk yönüyle düzenlenen çek, ÇK’da, ceza hukuku ağırlıklı düzenleyici hükümlerin yer aldığı kamu hukuku alanına kayan bir yapıyla düzenlenmiştir. ÇK, bankalara basiretli ve özenli hareket etme gibi yükümlülükler getirmiştir. Aslında aynı düzenleme, TTK m.18/2 hükmü gereğince tüm tacirlere zaten böyle bir yükümlülük getirilmiş olduğundan, böyle bir düzenlemenin tekrar niteliğinde olduğu ileri sürülmektedir.³ TTK’nın bu genel hükmü, bankaların çek hesabı açarken çek defteri verirken, tıpkı diğer bankacılık işlemleri gibi basiretli bir iş adamı olarak hareket etmesini gerektirmektedir.⁴ Bankalar basiretli bir tacir gibi davranma yükümü altında, tüm bankacılık işlemlerinde gösterdikleri özeni, çek karnesi verirken ve çek hesabı açarken de göstermek zorundadırlar. Bu yüküm objektif ölçüye göre belirlenir.⁵ ÇK’nın gerekçesinde⁶ yer verilen hedeflerinin gerçekleştirilmesinde bankalara önemli sorumluluklar yüklemiştir. Öyle ki çek işlemlerinde sorun yaşamamak için, kusursuz sorumluluğa ilişkin düzenlemeler de göz önüne alındığında, bankaların çek işlemleri için özel bölümler açması ve bu bölümlerde çek işlemlerinde uzmanlaşmış bir kadroyla çalışması artık bir gereklilik haline gelmiştir.

5941 sayılı Kanunda bankanın çek nedeniyle sorumlulukları; çek defteri verilirken (m.2/3 ve 4; m.7/2 ve 3), çek dolaşımdayken (m.4/l ve 2), çek ibraz edildiğinde (m.3), ödenirken veya karşılıksızdır işlemi yapılırken (m.3) ve kapatılırken (m.10/l) de yerine getirilir.

Uygulamada, bankalar ile keşideci ve hamiller arasındaki uyuşmazlıklar yoğun biçimde mahkemelerin önüne gelmeye devam etmektedir. Son dönemde dikkati çeken başka husus, muhatap banka ile hamiller arasındaki uyuşmazlıkların ve buna bağlı olarak bankaların sorumluluğuna yönelik kararların artış göstermiş olmasıdır. Bunun nedeni, muhatap bankanın işlevine yeni bir boyut getiren 5941 sayılı Çek Kanununun düzenlemeleridir.⁷

Bu düzenlemenin amacı, şüphesiz bir dönem hayali kişiler adına bile çekle işleyen hesap açtırılmasına bankalarca bir anlamda göz yumulmasıdır. Naylon çek hesapları olarak da adlandırılan, sahte kimlikle çek hesabı açtırılmasının önüne geçilmek ve böylece kötüniyetli kişilerin çeki bir dolandırıcılık aracı olarak kullanmaları daha baştan engellenmek istenmiştir.⁸

5941 sayılı yeni Çek Kanununda, bankalar için 3167 sayılı eski Yasada öngörülen araştırma ve inceleme yükümlülüğüne ek bazı düzenlemeler getirilmiştir. Yeni ÇK m.2/2 gereğince, muhatap bankalar, yasaklılık durumuna ilişkin Risk Merkezi ile adli sicil kayıtlarını ve açık kimliklerini saptamak için fotoğraflı nüfus cüzdanı, pasaport veya sürücü belgesi örneklerini, yerleşim yeri belgelerini, vergi kimlik numaralarını, tacir olanların ayrıca ticaret sicili kayıtlarını, esnaf ve sanatkâr olanların ise esnaf ve sanatkâr sicili kayıtlarını almak zorundadır.

II. Bankaların Çekle İşleyecek Hesap Açmada Basiret ve Özen Yükümlülüğü

Sözleşme özgürlüğü ilkesi çerçevesinde bankalar da diğer tüm gerçek ve tüzel kişiler gibi diledikleri kimselerle, diledikleri koşullarda sözleşme akdetmek hakkına sahiptirler. Bu bağlamda, kural olarak bankaların uygun gördükleri kimselerle çek anlaşması yaparak, bu kişilere çek karnesi verebileceklerine de şüphe yoktur. Ancak Çek Kanunu m.2 hükmüne göre, bankalar çekle işleyecek hesap açarken gerekli dikkati ve özeni göstermek mecburiyetindedirler.⁹

Çek Kanununda, piyasada çeke güvenilirliğin sağlanabilmesi için, hesabın açılması sırasında basiret ve özen gösterilmesinin şart olduğu düşüncesi hâkimdir. Bu düşünce 3167 sayılı Kanunda da temel ilke olarak benimsenmiş idi.¹⁰ 3167 sayılı Kanunda bankalar için getirilen yükümlülüklerin bankalar tarafından yerine getirilmemesi, diğer bir ifadeyle, bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi için gerekli özenin gösterilmemesi halinde, çek borçluları ve hamil tarafından da muhatap bankanın hukuki sorumluluğuna gidilmesi söz konusuydu. Nitekim, 3167 sayılı Kanun m.2’de, “bu kişinin ekonomik ve sosyal durumu gibi hususların belirlenmesinde gerekli basiret ve özeni gösterirler” denilerek, muhatap bankanın özen yükümlülüğüne işaret edilmiştir.¹¹ Bankalar kişinin toplum içindeki sosyal durumunu, itibarını, iştigal konusunu, mali ve ekonomik durumunu belirlerken gerekli basireti ve özeni göstermekle yükümlüdür. Ekonomik durumu elverse de sosyal durumu müsait olmayan kişiye bankanın çek defteri vermemesi gerekir.¹²

5941 sayılı ÇK m.2’deki yükümlülüğün iki konusu vardır. Bankalar,