Büyük Göktürk Hükümdarı Kapgan Kağan ve Eski Türk Orta - Asya Kamu Hukukundaki Yeri
The Great Kok-Turk Sovereign Qapgan Khan and His Status in the Ancient Middle - Asian Public Law
Aybars PAMİR
Kapgan Kağan, II. Göktürk Devleti’nin kurucusu Kutluk Kağan’ın kardeşi olarak, onun ölümünden sonra çeyrek yüzyıl kadar hüküm sürmüş Göktürkler’in çok önemli bir hükümdarıdır. Son derece sert, disiplinli ve haşin bir hükümdar olan Kapgan Kağan, saltanatı boyunca gerçekleştirdiği 25 seferinin tümünde zafere ulaşmış, Göktürk ülkesinin sınırlarını en geniş durumuna getirmiştir. Türkler’in ezeli düşmanı Çin’in entrikaları sonucu ülke içinde çıkan isyanlardan birini bastırdıktan sonra, dönüş yolunda asi bir kabile şefi tarafından öldürülmüştür.
Kapgan Kağan, Göktürkler, Orta - Asya, Çin, İmparatoriçe Wu, Kutluk Kağan, Bilge Şad, Kül Tegin, Tonyukuk.
As the brother of Kultuk Khan who was the establisher of the II. Kok-turk State, Kapgan Khan was a very important sovereign of Kok-turks who governed for twentyfour years after Kutluk’s death. He had a very strict, disciplined and rough personality. He organized twentyfive military expeditions during his rulership and won all of them. At the time of his sultanate, the borders of the Kok-turk State reached its largest location. Unfortunately, this great leader was killed by a rebellious tribe chief on the way of returning after he had overcome one of the uprisings in the country which appeared as the result of Chinese tricks.
Qapgan Khan, Kok-turks, Middle - Asia, China, Empress Wu, Qutluq Khan, Bilge Khan, Kul Tegin, Tonyukuk.
Giriş
Türkler tarih boyunca çok sayıda devlet kurmuş, yaşatmış ve büyük isimli birçok hükümdara sahip olmuşlardır. Bu büyük isimli hükümdarlar içinde belki de en önemlilerinden biri, ünlü Göktürk Kağanı Kapgan Kağan’dır. II. Göktürk Devleti’nin kurucusu Kutluk (İlteriş) Kağan’ın kardeşi olan Kapgan yaklaşık 200 yıl süren Göktürk tarihinde 24 yıl süren hükümdarlığı ile bu devletin başta gelen hükümdarları arasında yer almaktadır.
Tahtta kaldığı dönem boyunca Türkler’in menfaatlerini Çin’e karşı büyük bir özveri ve sorumluluk duygusuyla koruyan Kapgan Kağan, Orta - Asya’da yer alan Türk kökenli kavimleri Göktürk egemenliğinde toplamaya da büyük önem vermiştir. Siyasetine temel teşkil eden amaçlarını yerine getirirken, şüphesiz Çin’in esaretinde geçirilen senelerden çok iyi dersler çıkardığı ve bağımsızlığı bir daha kaybetmemek adına son derece disiplinli ve tavizsiz bir politika izlemeye çalıştığı bir gerçektir. Bu durum, onun dış dünyada hiç sevilmemesine, ülke içi siyasette de son derece sert ve haşin bir hükümdar olarak tanınmasına yol açmıştır.
Saltanatı süresince giriştiği seferlerin hiçbirinde yenilgi yüzü görmeyen Kapgan Kağan, bu başarılarını elde ederken şüphesiz Bilge Şad, Kül Tegin ve Tonyukuk’tan büyük destek görmüştür.
Bu büyük hükümdar hakkında gerek Çin kaynakları gerekse Orhun Yazıtları oldukça ayrıntılı ve önemli bilgiler vermektedirler. Ancak, kimi konularda söz konusu kaynakların birbirini tutmayan ifadeler içerdiği dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu durumda, Çin kaynaklarını kullanırken, bu kaynakların Çinliler’in çoğu zaman düşman olarak gördükleri bir ulus hakkında yazılmış olduklarını unutmamak ve değerlendirmeleri bu gerçeğin ışığı altında yapmak gerekmektedir.
Makalemizde, Kapgan Kağan’ın hayatı Çin esaretinden kurtulmada Kutluk Kağan ile birlikte gösterilen büyük mücadeleden başlayarak, Göktürk ülkesinde Çin’in çeşitli entrikaları sonucu çıkartılmış bulunan çok sayıda iç isyanın bastırılması ve sonuçta bu büyük hükümdarın öldürüldüğü tarihe kadar geçen süreç dahilinde anlatılmaya çalışılmış, bu arada Hükümdarın yer yer eski Orta Asya Türk Kamu Hukuku’na olan katkılarına da yer verilmiştir.
I. Genel Olarak Göktürk Devleti’nin Tarihi
Bilindiği gibi, Göktürk Devleti Bumin Kağan tarafından 552’de kurulmuş ve kısa bir zaman içinde Orta-Asya’nın çok önemli bir kısmının kontrolü bu devletin eline geçmiştir.
Çinliler hemen yanıbaşlarında güçlü bir Türk devletinin varlığına asla tahammül edemedikleri için, bu devleti güçsüz kılmak üzere türlü entrikalar çevirmiş, bunda başarılı da olmuşlardır. Nitekim, Doğu Göktürk Kağanı Kie - Le Kağan 630’da Çinliler’ce yenilgiye uğratılarak Çin’e götürülmüş, çok geçmeden Batı Göktürk Devleti’ne de son verilmiştir (659).1 Göktürkler’in Çin Devleti’nin hakimiyeti altında kalışlarının yaklaşık 50 yıl sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu dönemde esir edilerek Çin’e götürülen Türk halkı, Çin Ordusu için çeşitli savaşlara da sürülmüş, bu arada büyük kayıplar vermiştir.2 Orhun Yazıtları’nda yer alan “.... Ben ülkesi olan bir milletim. Şimdi yurdum nerede? Kimin için toprak kazanıyorum?”, “... Ben hakanı olan bir milletim. Şimdi hakanım nerede? Kimlere hizmet ediyorum?”3 ifadeleri, o dönemin esir Türkler için ne kadar zor geçtiğini kanıtlamaktadır. Sözü edilen esaret yıllarında Türkler Çinliler’e karşı defalarca isyan hareketi başlatmışlar, ancak aralarında sağlam bir bağ kuramadıkları için esaretten kurtulmayı başaramamışlardır. Nihayet, Kutluk Han 17 Türk kahramanı ile birlikte Çin’den kurtulmaya muvaffak olmuş ve kısa bir zaman içinde dağılan Türk boylarını bir araya getirerek devletini yeniden ayağa kaldırabilmiştir. Kutluk, bu mücadelesi sırasında kendisine tabi olmak istemeyen bazı Türk boyları ile de savaşmış, onları da hakimiyeti altına almayı başarmıştır.4
II. Çin Esaretinden Kurtuluştaki Kapgan’ın Rolü
Kutluk, Göktürkler’i Çinliler karşısında ayağa kaldırırken, kardeşi Kapgan’ın büyük yardımını görmüştür. Çin’in hakimiyeti altında geçen dönemde Kutluk, Kapgan ve Tonyukuk ile birlikte Çin’in kuzeyindeki Çogay Kuzı ve Kara Kum civarında bulunmaktaydılar.5 Orhun Yazıtları’nda, o dönemde Türk halkının boğazı tok olmakla birlikte, etrafının düşmanla çevrili olduğu6 belirtilerek, Çin’e karşı başlatılan isyan hareketi şöyle dile getirilmiştir: “Bunca işi-gücü çekip çevirdiğini düşünmeyip Çin İmparatoru, Türk milletini yok edeyim dediğinden, yukarıda Türk Tanrısı Türk’ün kutlu ülkesini bu şekilde düzenlemiş. Türk milleti yok olmayıp millet olsun diye Kutluk Kagan ve İl Bilge Katun’u halk içerisinden çekip yükseltmiş ve onları başarılı kılmış.”7 Şu halde, Orhun Yazıtları’ndaki ifadeye göre Türk milletinin ölüp gitmesini Tanrı istemediğinden dolayı, Türk milleti yok olmaktan kurtulmuştur.
Ongin Yazıtı’nda geçen şu ifade, Kapgan’ın Çin’e karşı yürütülen isyan hareketinde Kutluk’un yanında bulunduğunu göstermektedir: “Ben Kapgan, İl-teriş8 Kağan ülkesinde yaratıldım.” Yine, “İlteriş Kağan elinte kılıntım” ifadesi de bu görüşü doğrulamakta,9 II. Göktürk Devleti’nin kuruluşu aşamasında iki kardeşin birbirleriyle büyük bir dayanışma içerisinde bulundukları ortaya çıkmaktadır. Bu durum, I. Göktürk Devleti’nin kuruluşundaki Bumin Kağan - İstemi Yabgu dayanışmasını hatırlatmaktadır.10 Bu arada, Kutluk ve Kapgan’ın dışında çok sayıda yakınlarının da mücadeleye katkılarının bulunduğu şüphesizdir, ancak ön plânda yer almadıkları için bu kişilerin isimlerine belgelerde rastlanmamaktadır.
